Dinastičku savladavala građanska kultura

Todor Kuljić: SPOMENICI I ANTISPOMENICI – između pijeteta i identiteta (10)

Kakav bi spomenik u našem regionu mogao pomoći kritičkom suočavanju sa prošlošću novih generacija? U poslednjih nekoliko godina se u regionu pod pritiskom EU užareni nacionalizam povlači iz visoke politike, ali i dalje u nesmanjenom obimu opstaje u hegemonoj nacionalnoj kulturi sećanja. Na svim stranama prevladava slavna, u suštini konfliktna prošlost, nigde nema neslavne prošlosti koja može pomoći izmirenju. Svuda niču muzeji ratne slave, nigde muzeja koji bi budili stid od rata. Zacrtani put ka EU krči hegemoni desničarski identitetski simbolički kapital. Danas u feljtonu objavljuje najzanimljivije delove iz šire neobjavljene studije Tanatopolitika.

Francuska revolucija je definitivno srušila spomenički monopol plemstva uvodeći nove spomenike građanstvu i naciji. Berlinski istoričar R. Alings zaključuje da su prosvetiteljstvo i revolucija bespovratno uništili reprezentativnu ulogu spomenika apsolutizma i ustoličili naciju. Lišen hrišćanskog i dinastičkog okvira, umesto pojedinaca vladara koji su do tada bili u centru, veliki je postao narod. Uništavani su spomenici tirana, a Volter i Ruso su postali novi idejni uzori. Nova politička kultura nije tražila samo nove klasike nego i novi način razlikovanja smrtnog i besmrtnog, trajnog i prolaznog. Alegorijske statue nacije, kao što je bila Marijana – simbol slobode i razuma, osiguravale su autoritet novoj republikanskoj političkoj kulturi i bile antiteza autoritetu dotadašnje vlasti koja je počivala na božjoj milosti. Kada su birali simbol novi nacije revolucionari u Parizu su najpre pomišljali na džinovsku kulturu Herkulesa, ali je slikar Ž. Luj David 1793. predložio Marijanu – antički senzibilan i moćan simbol pamćenja Revolucije. Ali već nakon 1799. Napoleonov trijumf postao je novi simbol francuske nacije. Restauraciju su odmah nagovestili spomenici novom francuskom caru i Trijumfalna kapija u centru Pariza dignuta 1836 u čast borcima za Francusku iz napoleonovskih ratova. Na njenim kamenim površinama urezana su imena 172 bitke i 386 francuskih generala. Impresivna neoklasicistička verzija starorimskog Titovog slavoluka i danas je simbol svih vojski i svih pobeda francuske države. Sličnu simboliku pobede i oslobođenja od Velike Britanije nosi i Kip slobode u Njujorku koji predstavlja poklon Francuske SAD 1886. godine.

Sa širenjem građanskih nacionalnih mitova rušeni su i monarhistički spomenici. Dinastičku kulturu sećanja lagano je svladava građanska u meri u kojoj je vlast po milosti božjoj nestajala pod ekspanzijom republikanske kulture. Probuđena nacija odmah je počela da diže spomenike svojim herojima jer je sećanje na njihovo, a ne na Isusovo stradanje, jačalo nacionalnu svest. U isto vreme dizani su spomenici i zaslužnim kulturnim pojedincima, a različite političke struje su počele da u nove simboličke tvorevine projektuju vlastite vizije poželjnog društva. Nacija kao novo homogeno jedinstvo počela se u 19. veku i javnim spomenicima uspešno razgraničavati od drugih. Još više od toga, spomenici su postajali simbolički kapital nacije, ali i delova njenih elita. Spomenici vladarima i vojskovođama (Karađorđu, knezu Milošu, hrvatskom kralju Tomislavu, kancelaru Bizmarku i drugima) homogenizovali su naciju, ujednačavali regionalne identitete, ali i razgraničavali klase. Tek je u socijalizmu radnička klasa počela da se organizovano seća sebe preko spomenika vlastitim vođama i komunistima.

U raznim ideološkim sklopovima grobovi stoje kao važne spone sećanja, a rituali i kultovi oko njih su sredstva učvršćenja vlasti, redukovanja nepregledne prošlosti i stabilizovanja haosa nakon snažnih preokreta. Javni grobovi su materijalni izraz simboličke konstrukcije prošlosti kod svake vlasti koja se pravda kontinuitetom. Svako pamćenje provocira traženje smisla, pa je i grob, kao mesto sećanja, samim tim osmišljeni prostor. Komunistička vlast se ponajmanje oslanjala na grobove prethodnika jer se i sama revolucija legitimisala kao temeljiti raskid sa smislom prošlosti. Dok su Karađorđevići tražili legitimnost vlasti na grobu rodonačelnika dinastije Karađorđa, Tito nije imao tu potrebu zbog aktivne lične i partijske boračke harizme, pa su grobovi partizana dugo bili aktivni. Komunisti nisu tražili utemeljenje u daljoj nego u bližoj prošlosti. Koristili su klasne, a ne nacionalne grobove. Stilski gledano, u evropskom socijalizmu, naročito nakon 1945, može se uočiti sapostojanje socrealizma i modernizma kod obeležavanja masovnih žrtava ratova i revolucije. Simbol socijalističkog heroja, koji se suočava sa smrću, nije bio konjanik. Socijalizam je nametao drugačije kamene klasne simbole. Ali je zato nakon sloma evropskog socijalizma restaurativni nacionalni udar odmah obnovio monarhijski spomenički simbol konjanika. Evolucija evropskog spomeničkog javnog pamćenja je ciklična upravo zbog društvenih i idejnih smena revolucije i restauracije. Nije samo podizanje novih spomenika, nego je i uništavanje starih i zatiranje službenog pamćenja srušenog režima važno za utemeljenje nove vlasti. Kada su avgusta 1793. francuski revolucionari sa pijucima uništili nadgrobne spomenike francuskih kraljeva u benediktinskoj opatiji sv. Denisa kod Pariza, kraljevskoj nekropoli Francuske i razbili ampulu sa svetim uljem u Katedrali u Remsu, koje se koristilo za miropomazanje novih kraljeva Francuske, ili kada su tokom 1990-ih masovno uništavani komunistički spomenici – nije zatirana samo legitimnost srušene vlasti nego i njena idejna osnova koja je pretendovala na nesmrtnost.

Nastavlja se