Disidenti protiv zapada

Ako su uopšte imali uzore, to bi onda bile skandinavske zemlje, jer se u njima više nego bilo gde država posvetila socijalnom staranju i brinula za opšte blagostanje. Dakle, od svih zapadnih demokratskih zemalja, disidentima su se najviše dopadale one u kojima je bilo najviše socijalizma.

Doslovce nijedan disident nije bio za liberalni kapitalizam sa minimalnim porezima i gotovo bez ikakve državne i društvene kontrole.

Odbacivan je komunizam shvaćen kao utopija i dogma, kao monopol jedne partije i moć njene policije, ali nije odbacivano mnogo dobrog što su oni koji su verovali u komunizam stvorili.

Doista, niko nije bio za povratak careva, kraljeva ili vojnih hunti, za obnovu veleposedništva ili za veliku moć crkve, niti protiv prava žena i masovnog opismenjavanja, ili za ukidanje besplatnog obrazovanja i besplatnog zdravstva.

Ako disidenti nisu isticali kako su za socijalizam, to je zato da se ne bi mislilo kako prihvataju diktatorske režime u svojim zemljama koji su svoju neograničenu vlast opravdavali „izgradnjom socijalizma“. I niko od disidenata ne samo da ne bi rekao, nego ne bi ni pomislio kako treba biti u principu protiv svakog socijalizma.

Uzgred, ni tadašnji američki političari nisu koristili reč socijalizam u negativnom smislu. Smelost da to učine stekli su tek na ruševinama „Berlinskog zida“.

Mnogi disidenti bili su bivši članovi komunističke partije, među Česima, po svoj prilici, apsolutna većina.

U disidentskom pokretu sarađivali su sa onima koji to nikad nisu bili ili su čak ranije pripadali antikomunističkim strankama.

Sporenja u vezi sa prošlim političkim uverenjima bila su retka jer su svi bili usredsređeni na borbu za ljudska i građanska prava. Ali, slagali su se i kako su ekonomske i druge nejednakosti u društvu ozbiljan problem, a takođe i nejednakosti među narodima i državama.

U Poljskoj su upravo disidenti, dakle borci za ljudska i građanska prava, organizovali i vodili „Komitet za odbranu radnika“, a zatim radnički sindikat „Solidarnost“.

Njihovi zahtevi i žalbe sasvim su bili u tradiciji evropskog socijalizma: za više nadnice i bolju medicinsku zaštitu, protiv nestašica, poskupljenja i slabog kvaliteta robe; za bolje stanove i protiv dugog čekanja da se oni dobiju; za pravo na proteste i štrajkove i puštanje na slobodu uhapšenih radnika, protiv samovolje direktora i brutalnosti policije.

Materijalna potrošnja (ni)je zamena za slobodan život

Disidenti su bili neumorni i uverljivi kritičari neuspeha socijalističke privrede i za glavnog krivca su s pravom smatrali komunističku birokratiju.

Nije im ni na pamet padalo da za neostvarene planove i gubitke koji su se pokrivali zaduživanjem u inostranstvu optužuju radnike. Bili su za bolju organizaciju rada i proizvodnje a nikako za oštre disciplinske mere prema radnicima radi povećanja produktivnosti. Niti su bili za produženje radnog vremena.

Naprotiv, zalagali su se za više slobodnog vremena i duže godišnje odmore. Postoje i danas razlozi za kritike i brige kao što su bile ove disidentske.

Jer jedna od karakteristika kapitalizma koji je globalno trijumfovao posle završetka „Hladnog rata“ jesu produženje radnog vremena i kasniji odlazak u penziju, teži uslovi rada i smanjenje kvaliteta života znatnih delova radničke i srednje klase.

Među disidentima nije bilo marksista. Pre svega, marksisti su bili ozbiljnija opoziciona snaga jedino kod istočnih Nemaca i kod Srba, a zatim, marksizmu kao političkoj filozofiji i marksističkoj opoziciji kao političkom pokretu, ljudska i građanska prava nisu bila na prvom mestu i čak su često odbacivana kao buržoaska ideologija.

Ipak, među disidentima nije bilo antimarksista u smislu fundamentalnog odbacivanja ove političke filozofije. Marks je smatran za velikog ili, u najmanju ruku, veoma značajnog mislioca.

Komunističke vođe u Istočnoj Evropi nisu bile spremne da prave ustupke kad se radilo o isključivom pravu njihovih partija da upravljaju privredom. Ali, često su činili napore da podignu životni standard u svojim zemljama.

Janoš Kadar, šef mađarske komunističke partije duže od tri decenije posle sovjetske okupacije 1956, biće zapamćen po onome što se službeno nazivalo „novi ekonomski mehanizam“ a ironično „gulaš komunizam“ – veća uloga tržišta, više prostora za privatnu inicijativu u malom biznisu i uslugama, povećanje spoljne trgovine.

Gustav Husak je u toku dve decenije bio ili šef čehoslovačke partije ili predsednik republike, a duže vremena i jedno i drugo.

Ubrzo, nakon što su države članice „Varšavskog pakta“ okupirale Čehoslovačku 1968. godine, uspeo je da obezbedi koliko-toliko dobro snabdevanje robom široke potrošnje i da poveća plate.

Do svoje ostavke u revolucionarnoj 1989, Erih Honeker je osamnaest godina bio vodeća politička ličnost Istočne Nemačke.

Zalagao se za jedinstvo „ekonomske i socijalne politike“ što je značilo podizanje životnog standarda i ubrzanu gradnju stanova.

Edvard Gjerek je od 1970. do 1980. bio šef poljske komunističke partije i sebi je za glavni cilj postavio unapređenje radnih uslova i povećanje lične i kolektivne potrošnje. Stanovi su brže građeni, povećavao se broj televizora i kućnih aparata, a izgrađen je i prvi moderni autoput.

Slični napori da se poboljšaju materijalni uslovi života činjeni su i drugde po Istočnoj Evropi a i u SSSR.

Dobrih rezultata je bilo, neki put i znatnih, ali su ipak izgledali skromno u poređenju s onim što su postizale zemlje Zapadne Evrope.

Takođe, ovo dizanje životnog standarda širokih masa često nije imalo ekonomskog pokrića – zasnivalo se na finansijskoj pomoći države i na stranim kreditima.

Ponekad su subvencije bile toliko velike da je cena proizvoda u radnji bila niža od troškova njegove proizvodnje.

Vodeći ekonomisti, mada sâmi komunisti i zaposleni u državnim zavodima, upozoravali su partiju da mora da bude ekonomski racionalna, preporučivali mere štednje, upozoravali na opasnosti do kojih će dovesti velika zaduživanja u inostranstvu.

Među disidentima nije bilo stručnih ekonomista ali su jasno videli da su za pravi privredni napredak potrebne krupne reforme i da njih ne može biti bez političkih sloboda.

Uočavali su i da komunistički režimi često povećavaju životni standard kako bi ublažili nezadovoljstvo zbog povećanih represivnih mera: Komunisti kupuju socijalni mir stavljajući više robe u radnje!

Disidenti su oštroumno i s velikom moralnom snagom pokazivali kako materijalna potrošnja ne može i ne sme biti zamena za slobodan kulturni i politički život, za ljudska prava i demokratiju. I ne malo toga što su tada rekli odnosilo bi se na način na koji vladaju današnje svetske političke i ekonomske elite.

Totalitarizam najveće političko zlo 20. veka

Na savremenim zapadnim univerzitetima, posebno elitnim, politika je sve zastupljenija: naučna istraživanja i radovi prilagođavaju se interesima države, najčešće spoljnopolitičkim; novinari, diplomate i profesionalni političari postaju profesori; akademske titule se stiču da bi bile odskočna daska za političku karijeru.

Disidentstvo na komunističkom istoku, međutim, može se definisati i kao napor da se društvo oslobodi vlasti partijske birokratije, a disidenti su se posebno zalagali da univerziteti budu van domašaja politike.

Istorijske knjige i udžbenici zapadnih profesora često su prožeti ideologijom i politikom koje prevladavaju u društvu.

Već duže vremena, možda čak od samog rušenja „Berlinskog zida“ 1989, jača u istoriografiji desničarski revizionizam u odnosu na „Drugi svetski rat“.

Prevashodno se relativizuje antifašizam kao ideja vodilja u borbi protiv „Sila osovine“ i njihovih saveznika – istovremeno se umanjuje i njegov značaj i njegova moralnost.

U nekim zemljama centralne Evrope, posebno u Austriji i Mađarskoj, ali i u Nemačkoj i Hrvatskoj, antifašisti se tako žestoko napadaju da se može govoriti o pojavi anti-antifašizma.

Suvišno je reći da su istočnoevropski i sovjetski disidenti bili antifašisti. Ako se nešto podrazumeva u politici i ovog i onog vremena, onda je to antifašizam svakog iskrenog borca za ljudska i građanska prava.

Disidenti su bili antifašisti po svojim uverenjima i pre nego što su krenuli u disidentsku borbu, a stariji među njima ratovali su protiv nemačkog nacizma i njegovih saveznika i saradnika.

Ako su disidenti retko spominjali antifašizam, to je zbog toga što su smatrali da je fašizam poražen jednom za sva vremena a takođe i zato što su jednopartijski režimi u njihovim zemljama često izmišljali ili preuveličavali fašističke opasnosti sa Zapada, posebno nemački militarizam i revanšizam, kako bi učvrstili svoju vlast.

Disidenti su smatrali totalitarizam za najveće političko zlo dvadesetog veka i pod taj pojam stavljali sve jednopartijske ideološke režime, bilo da su desni bilo da su levi.

Navodili su kako 1930-ih godina u pogledu ljudskih i građanskih prava i sloboda nije bilo velike razlike između Hitlerove vladavine Nemačkom i Staljinove vladavine Sovjetskim Savezom.

Ali, u stavljanju u istu moralnu ravan fašista i komunista nikad nisu išli dalje. I kad se govorilo o „Drugom svetskom ratu“, uvek se isticala suštinska pravednost borbe koju su vodili „Crvena armija“ i komunistički pokreti otpora protiv nemačkog „Vermahta“, njegovih saveznika i desničarskih kolaboracionista u okupiranim zemljama.

Istinske demokrate i intelektualci

Istočnoevropski i sovjetski disidenti iz 1960-ih, 1970-ih i 1980-ih godina dokazali su ne samo Istoku već i Zapadu da za život društva ključni značaj imaju ljudska i građanska prava, poštovanje zakonitosti i ustava, sloboda govora i izražavanja, borba mišljenja i dijalog, politički pluralizam i demokratske ustanove.

I verovali su da glavna uloga u borbi za ove vrednosti, kao i u njihovom čuvanju i prilagođavanju novim uslovima, pripada intelektualcima.

Sve su ovo bile stare, čak drevne, političke ideje, principi i institucije – i disidenti su to znali.

Ali, u komunističkim zemljama nedovoljno su poštovani, a na Zapadu su često uzimani kao nešto što se podrazumeva ali nije najbitnije.

Uz to su ih levi intelektualci, na Zapadu tada veoma uticajni, odbacivali kao lažne, odnosno kao zlonamerne obmane buržoaske ideologije. Takođe, Zapad je bio gotovo potpuno ravnodušan kad se radilo o ljudskim i građanskim pravima u komunističkih zemljama.

Istočnoevropski i sovjetski disidenti živeli su teško. Proveli su mnogo godina u zatvoru a stalno bili pod pretnjom da će biti uhapšeni, nadzirala ih je i pratila tajna policija, ostajali su bez posla i stana i imali zdravstvenih tegoba, većina rođaka i prijatelja ih je napustila, klevetani su u medijima bez mogućnosti da se brane.

Uprkos ovim nevoljama i opasnostima, istočnoevropski i sovjetski disidenti uspeli su da budu istinske demokrate i intelektualci, čak više nego mnogi u svetu. I to ne samo tada već i sada.