Foto: Zoran MišićNa Sretenje 1835. godine u Kragujevcu je održana Skupština koja je donela prvi Ustav, za to vreme izuzetno slobodouman i napredan. Sam akt, kako je koncipiran, bio je i protiv volje samog kneza Miloša Obrenović, vladara koji je početno inicirao njegovo donošenje.
Prvi ustav Kneževine Srbije obnarodovan je na Velikoj narodnoj skupštini 15. februara u porti (danas) Stare Miloševe crkve. Projekat Ustav izradio je Dimitrije Davidović, sekretar kneževe kancelarije, a po ugledu na tadašnje ustave Švajcarske i Belgije.
Sretenjski ustav nasto je na osnovu Hatišerifa iz 1830. i 1833. godine, ideja koje je ostavio za sobom prilikom posete Srbiji francuski diplomata Boa le Kont, kao i zahteva učesnika Miletine bune (ustanka iz januara 1835. protiv samovolje Miloša Obrenovića). Iz svega toga Davidović je preuzeo ono što je u datom trenutku bilo, prema njegovom shvatanju, najpotrebnije Kneževini Srbiji.
Za ovu skupštinu vladalo je veliko interesovanje u zemlji i inostranstvu. Na Sretenjskoj skupštini, najbrojnijoj narodnoj skupštini iz doba kneza Miloša, održanoj u Kragujevcu od 14. do 16. februara, okupilo se čak 2.400 zvaničnih predstavnika naroda i kako savremenici beleže „više od 10.000 znatiželjnika“. Ustav se sastojao od 14 glava i 142 člana.
Pravni akt donet na livadi
Skupština je zasedala na kneževoj livadi gde je bila podignuta tribina za kneza, njegovu porodicu i duhovna lica. Počela je prizivanjem Svetog duha, a knez Miloš ju je otvorio rečima: „Da je Srbija postala toprv (po prvi put – prim. aut.) od godine dana (1833) pa joj je stoga nužno solidnije uređenje“, kao i da u dogovoru sa Narodnim sudom knez izdaje Ustav kojim se srpskom narodu garantuju prava onako „kako ih samo čovečanstvo prepisuje“.
Osnovno opredeljenje Ustava bilo je da je Srbija nezavisna kneževina sa podelom na okruge, srezove i opštine. Po njemu zakonodavnu vlast delili su knez i Savet, u čiji su sastav ulazila ministarstva. Državni savet bio je „najviša vlast u Srbiji do kneza“. Sudska vlast trebala je da bude potpuno odvojena od upravne i nezavisne. Princip naslednosti kneževskog dostojanstva bio je ne samo zadržan u ovom aktu već i proširen.
Čitavo jedno poglavlje Sretenjskog ustava bilo je posvećeno građanskim pravima („Opšte narodna prava Srbina“) a proklamovan je princip jednakosti pred zakonom i sudom, neprikosnovenosti imetka i pravo potpunog raspolaganja njime. Niko nije smeo biti kažnjen bez presude nadležnog suda i zakona. Ustav je u potpunosti ukidao i kuluk, osim za izgradnju mostova i drumova. Po jednoj njegovoj odrednici u Srbiji ni na koji način ne postoji ropstvo i svaki rob koji stupi na tle naše zemlje automatski postaje slobodan čovek. Srbija je njime dobila i državna obeležja poput zastave i grba.
Međutim, kada je akt donet i od naroda sa oduševljenjem prihvaćen, izazvao je veliku pometnju ne samo na istoku, već nije naišao ni na odobravanje zapadnih sila. Nije, zbog ograničavanja vlasti odgovarao ni samom knezu Milošu Obrenoviću. Prvo je suspendovan a potom i zvanično ukinut posle samo nekoliko nedelja.
– Dimitrije Davidović je mislio da je Srbija hatišerifima stekla nezavisnu unutrašnju upravu, a time i pravo donošenje ustava. Prilikom izrade i donošenje Ustava, nisu vršene nikakve konsultacije sa sizerenskim i pokroviteljskim dvorom, ne zato što nije bilo vremena već zato što je preovladalo mišljenje da to nije neophodno, kaže istoričar Predrag Ilić, dugogodišnji direktor Istorijskog arhiva Šumadije u Kragujevcu.
Po njemu pisac ustava i knez Miloš bili su zaneti prethodnim događajima, Miletinom bunom, i mislili su da se za donošenje Ustava ne mora tražiti saglasnost Carigrada i Petrograda.
– Saglasnost su do tada morali da traže i za mnoge druge manje značajne odluke. To je bio veliki propust kojim je jedan veliki državni projekat doveden u situaciju da za manje od dva meseca propadne, navodi on.
Ipak, u istoriji državnosti i ustavnog razvoja Srbije Sretenjski ustav iz 1835. godine zauzima posebno mesto.
– Reč je o prvom ustavu Srbije i njime je iskazan istinski državotvorni i demokratski potencijal srpskog naroda. Sretenjski ustav simbolično sjedinjuje dva rukavca borbe koju su Srbi na početku 19. veka poveli u težnji za spoljašnjom i unutrašnjom emancipacijom: oslobođenje od strane vlasti i slobodna, zakonita unutrašnja uprava, ističe Ilić.
Delo „čiste ludosti“
Pisac Sretenjskog ustava Dimitrije Davidović i autoritativni knez Miloš, uprkos suprotstavljenim pogledima na unutrašnje uređenje zemlje, zajednički su želeli da Ustavom dodatno osnaže autonomiju Kneževine Srbije. U Sretenjskom ustavu posebno mesto imale su odredbe koje ističu spoljašnje atribute državne samostalnosti Srbije koji su bili u suprotnosti sa njenim vazalnim statusom: o zastavi („otvoreno crvena, bela i čelikasto-ugasita“) i grbu (krst na crvenom polju i „ognjilima“ na svakom kraku krsta). Sretenjski ustav je posle intervencije Porte, Rusije i Austrije početkom marta privremeno, a 11. aprila 1835. godine konačno ukinut.
– To što je Srbija samostalno donela ustav, što su njime istaknuti atributi državnosti Srbije, uprkos njenom vazalnom statusu, bilo je dovoljno da te sile taj čin ocene kao „delo ludosti“. Koliko je Sretenjski ustav značajan za državnost Srbije najbolje se može videti poređenjem sa sledećim ustavom Srbije, tzv. Turskim ustavom iz 1838. godine, koji je donet u Carigradu, naglašava istoričar Ilić.
I za istoričara Borišu Radovanovića Sretenjski ustav predstavlja prekretnicu u razvoju srpskog parlamentarizma i srpskog društva u celini.
„Od njegove promulgacije (objavljivanja), bez obzira što je suspendovan nekoliko nedelja posle donošenja, započinje proces izgradnje moderne srpske države, stvaranjem institucija koje će igrati važnu ulogu tokom dalje borbe za nezavisnost. Kroz razvoj i evoluciju Skupštine (parlamenta) Srbija će uspeti da obnovi državnost i vrati se u evropsku porodicu naroda“, zaključio je on u svom delu „Istorija Kragujevca“.
I za Predraga Ilića, praktične posledice kratkotrajnog postojanja Sretenjskog ustava nisu zanemarljive, prva od njih je ustanovljenje Saveta. Na talasu borbe za njegove donošenje, u maju 1835. godine ukinuti su poslednji ostaci turskog feudalizma, čime je društvo Knževine Srbije, među prvim u Evropi, postalo društvo oslobođeno feudalnih stega.
Tvorac Sretenjskog ustava umro od gladi
Tvorac Sretenjskog ustava Dimitrije Davidović (Zemun 1789 – 1838. Smederevo) jedna je od najznačajnijih ličnosti u Srbiji u prvoj polovini 19. veka. Započeo je studije medicine u Pešti i Beču ali ih je napustio „sav se odavši novinarskom pozivu“. U Beču je zajedno sa Dimitrijem Fruščićem izdavao „Novine srpske“ i prvi srpski almanah „Zabavnik“ (1815). U Srbiju dolazi 1821. godine gde je postao sekretar i savetnik kneza Miloša. U tada prestonom Kragujevcu pokrenuo je 1834. godine „Novine serbske“.
Zbog učešća u izradi Sretenjskog ustava 1835. godine pao je u nemilost kneza Miloša i povukao se u Smederevo, gde je preminuo tri godine kasnije. Na njegovom spomeniku pisalo je „Sav Srbin“. Očevici su pričali da je preminuo od gladi. Kragujevac se Davidoviću odužio tek u avgustu 2018. godine postavljanjem njegove biste u portu Stare (Miloševe) crkve.
Više vesti iz ovog grada čitajte na posebnom linku.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
