Doprinos jasnijoj istorijskoj slici

Centralni muzej Podunavskih Nemaca ustanovljen je 1995. u Ulmu, neposredno nakon ujedinjenja dve Nemačke. Istražujući i prikazujući sve faze istorije Podunavskih Švaba, muzej se u stvari bavi istorijskim poglavljem važnim za veliki deo srednje i jugoistočne Evrope.

Trinaest soba prikazuju različite istorijske epizode, od emigriranja na stotine hiljada ljudi iz Nemačke u 17. i 18. veku na novoformiranu teritoriju južne Ugarske, preko njihovog svakodnevnog života i običaja u (panonskim) selima i gradovima, zatim prikazivanja suživota sa komšijama drugih religija i nacija, do političkih promena i ratova u 20. stoleću, zaključno sa novim prisilnim migracijama podunavskih Nemaca nakon Drugog svetskog rata sa teritorija Rumunije, Jugoslavije i Mađarske.

U okviru Gradskog muzeja grada Sombora uskoro se i u Srbiji otvara muzej posvećen ovoj etničkoj grupi. Biće to drugi muzej ove vrste u Evropi.

Kako je srećan Nemac koji govori mađarski! (1805)

Uprkos velikim početnim nedaćama na močvarnoj a obećanoj panonskoj zemlji, suživot Nemaca, Mađara, Rumuna, Srba, Hrvata, Jevreja i drugih naroda bio je u jednom dužem istorijskom periodu uspešna priča.

“Nemačka etnička grupa donela je u južnu Ugarsku inovacije u uzgajanju vina i duvana, a poprimila je uticaje domaćeg stanovništa u oblasti stočarstva. I to su samo neke od poveznica ljudi nastanjenih na tom području. Svaka etnička grupa negovala je sopstvenu kulturu, ali je istovremeno bila prisutna visoko razvijena svest o poštovanju drugog. Upravo ovu činjenicu naglašava stalna postavka našeg muzeja“, ističe Kristijan Glas, direktor ulmskog muzeja, dodajući da “iako je svaka etnička skupina imala sopstvena pravila i tradiciju, samo mesto, selo ili grad, je na temelju jedinstva tih različitosti dobijalo novi specifičan identitet, a čitavo područje je postupno postajalo ekonomski sve stabilnije“.

Iako je naravno dominantan bio mađarski jezik – citat iz međunslova preuzet je iz beležnice jednog nemačkog učitelja iz 19. veka – svi jezici su leksički gledano zapravo uticali jedni na druge, što se i danas može čuti na ovim područjima, kao i u delu Nemačke.

Saradnja i poštovanje različitosti bilo je moguće sve do pojave nacionalnih pokreta i nacionalizama kod većine etničkih grupa na ovim prostorima, zaključno sa poraznim nemačkim nacionalsocijalizmom kojem se priklonio i veliki deo Podunavskih Nemaca, pristupivši SS diviziji Princ Eugen.

Zbog zločina nad civilima koje su počinili pripradnici divizije ali i celikupni Vermaht, avnojevskom odlukom pod definiciju kolektivne nemačke krivice potpali su i svi domaći Nemci, iako značajan broj njih nije sarađivao sa fašističkim režimom.

Na Postdamskoj konferenciji 1945. saveznici su odlučili da se Podunavski Nemci organizovano isele iz svih zemalja izuzev Jugoslavije, jer se predstavnici nove jugoslovenske vlasti nisu pojavili na konferenciji i samim tim nisu dobili međunarodnu dozvolu za deportaciju velike grupe ljudi. Vojvođanski Nemci su stoga izolovani u tzv. radne logore, gde je stradalo njih oko 60.000, među kojima je najviše bilo žena, starijih i bolesnih osoba, kao i više od 5.000 dece.

Ova važna epizoda iz jugoslovenske istorije ni danas se ne pominje u srpskim istorijskim školskim udžbenicima, a arhivi logora i dalje nisu sasvim dostupni, iako u Srbiji postoje brojna istraživanja i knjige istoričara, pisaca, novinara, aktivista…

(U)vidi(i)

Nakon pada Berlinskog zida, nemačkog ujedinjenja i prethodnog višedecenijskog bavljenja kolektivnom krivicom, priznavanjem zločina i negovanjem kulture sećanja, postalo je za nemačku državu i udruženja Podunavskih Nemaca moguće da se u Vojvodini markiraju mesta stradanja u logorima i imenuju nastradali sunarodnici.

Većina ovih aktivnosti realizovana je u saradnji sa lokalnim vlastima i stanovništvom u Vojvodini, ali pre svega u sklopu sa proevropskom orijentacijom srpske politike i svih vlada nakon pada Miloševića. Ali, u srpskoj javnosti su se takođe mogla čuti i upozorenja da se pod definicijom žrtve ne smeju naći i mnogobrojni pripadnici SS divizija. Jasniju sliku o vinovnicima i žrtvama, i potpunu rehabilitaciju nevinih, nakon više decenija od spornih događaja, može doneti pak samo sinergija i iskreni angažman svih strana u ovim kompleksnim i kontroverznim događajima.

O misiji novog muzeja ustanovljenog u Somboru, koji bi upravo trebalo da doprinese jasnijoj istorijskoj slici, Miroslava Ćaćić, kustos istoričar somborskog muzeja za Danas kaže: “Ideja za stvaranje muzeja Podunavskih Švaba proistekla je iz potrebe da se objasni i istraži uloga Podunavskih Švaba u svim segmentima njihovog privatnog i društvenog života, kao i suživot sa ostalim narodima koji žive na prostorima današnje Vojvodine. Postavka je formirana na osnovu arhivske građe, relevantnih istoriografskih dela i muzejskih predmeta. Ona ne daje sud u bilo kom političkom smislu, već dokumentuje i prikazuje činjenice da Nemci i dalje živeći na ovim prostorima, predstavljaju bitan element u očuvanju vojvođanske kulture i tradicije. Izložba nosi naziv (U)vid(i).

Pri tom se čini važnim imati u vidu da je senka kolektivne krivice pala i na sve generacije onih Nemaca – stanovnika i graditelja Vojvodine, koji su na tim prostorima živeli tokom 18. i 19. veka i koji sa fašizmom nisu mogli imati bilo kakve veze.

Kako je srećan Balkanac koji govori nemački! (2020)

Prikazujući višestruke migracije Podunavskih Nemaca, najpre onih u pravcu južne Ugarske a zatim u pravcu Nemačke posle II svetskog rata, ulmski muzej je pojam migracija postavio kao konstituišući pojam stalne muzejske postavke.

U vreme njegovog osnivanja (1995) bio je aktuelan priliv doseljenika iz zemalja bivše Jugoslavije, nakon tadašnjih ratova, kao i brojnih drugih zemalja istočne Evrope. Najnovijim i još uvek aktuelnim migracijama iz arapskih i istočno-evropskih zemalja u Nemačku, kao i sve intenzivnijim doseljavanjima iz Ujedinjenog Kraljevstva, podstaknutim Bregzitom, muzej je gotovo stalno u žiži aktuelnosti.

“Ističući iskustvo migracija, kao opšte ljudsko iskustvo, i uspešnost multietničkog društveno-političkog obrasca postignutog u jednom istorijskom razdoblju u donjem toku Dunava, naš muzej pokušava da da doprinos neprocenjivom i neophodnom razumevanju unutar zajedničkog prostora današnje Evrope. Savremena muzeologija tom cilju može doprineti na mnogo načina“, ističe Kristijan Glas.

Muzej sprovodi brojne posebno oblikovane programe kako bi se povećao interes publike za jednu naoko apartnu temu s jedne strane, odnosno, kako bi anonimne migrantske životne priče novih doseljenika – novih Ulmljana, zadobile glas u javnom prostoru.

Među takvim projektima izdvaja se dugogodišnji i inovativni program Migracije povezuju/ Migration verbindet – internacionalni forum Muzeja Podunavskih Nemaca, koji finansira više državnih fondova.

U pitanju je projekat iz oblasti muzejske pedagogije. Negujući dugoročni rad sa različitim grupama i generacijama publike, projekat pruža jednaku priliku posetiocima muzeja, Nemcima i imigrantima, da koristeći muzejske predmete, ispričaju svoje životne priče i izlože ih javnosti.

U okviru projekta Migracije povezuju, trenutno je unutar stalne postavke muzeja, kao intervencija u tkivu stalne postavke, postavljena izložba ličnih predmeta učesnika pomenutog foruma, sa njihovim tekstovima-pričama o dolasku u Nemačku i Ulm. Autorka projekta, Leni Perenčević, za Danas kaže: “Izložba unutar izložbe proizvod je višemesečne razmene mišljenja i radionice pisanja u kojima je učestvovalo jedanaestoro ljudi iz Ulma, redovnih ili slučajnih a zainteresovanih posetioca muzeja. Tematski i formativno ona se oslanja na kolekciju samog muzeja koju velikim delom čine lični predmeti i dokumentovane priče-sećanja Podunavskih Nemaca. Narativi ovih brojnih pojedinaca koji nisu bili angažovani u ratnoj mašineriji, ali su se ipak pre 70 godina morali odreći imovine i domovine, lako se mogu dovesti u vezu sa aktuelnim migrantskim narativima”.

Pri tome je, činjenicom da svaki od učesnika Foruma (iz Ukrajine, Rumunije, Bosne i Hercegovine, Kenije, Indije, Srbije, Mađarske, Nemačke…) izlaže isključivo ličnu priču i lični predmet izabran u korelaciji sa odabranim eksponatom stalne muzejske postavke, izbegnuta generalizacija problema pobedničkog i poraženog naroda a u prvi i najvažniji plan stavljen je pojedinac, sa porukom da je svaka pojedinačna životna priča važna.

Na brojnim punktovima postavljene su tzv. interaktivne stanice gde je i publici omogućeno da zabeleži i muzeju pokloni sopstvenu priču.

U Nemačkom gradu Ulmu, čiji su stanovnici pripradnici više od 170 nacija i koji zvanično nosi predznak internacionalni grad, ovakva vrsta muzejske delatnosti predstavlja potvrdu zvaničnog kosmopolitskog političkog kursa.

Istovremeno, ona pokazuje da se i personalno i institucionalno od istorije ipak nešto može naučiti.