Dostojanstvo žrtava i nositeljki surovog patrijarhata

Prema rečima autora, na nedavnoj promociji knjige u Novom Pazaru, celokupno istraživanje zasnovao je na svesti o potrebi stvaranja istorije žena u Sandžaku, kako bi se njihovo prisustvo u stvarnoj istoriji male sredine, kao što je Novi Pazar, učinilo vidljivim.

Autor je istakao da životne priče i iskrenost koje su žene pokazale u svedočanstvima, govore o složenosti i surovosti patrijarhata, muško-ženskih odnosa, ali, kako je dodao, predstavljaju i ispovest koja snažno ukazuje na ponosno dostojanstvo koje su imale sandžačke žene – kao žrtve i nositeljke patrijarhata.

„Ovom monografijom zaokružena je i sistematizovana dostupna građa, kroz lična svedočanstva. I, kako reče, Nurka, jedna od svedokinja, svaki čovek ima dostojanstvo, koje je isto kao i postojanje, ko udari na njega, udario je na vas, kao na manje. Ova formulacija obične muslimanke rođene 1938. u Novom Pazaru, potvrđuje jednu od najcitiranijih definicija feminizma, a to je radikalna ideja da su žene ljudi“, objašnjava Kladničanin.

Staša Zajović (Žene u crnom) ukazala je na značaj beleženja usmenih sećanja sandžačkih žena, koje se u zvaničnoj, tradicionalističkoj istoriografiji koristi kao sekundarni istorijski izvor.

„Taj je metod, međutim, dobio na značaju onda kad se istorijsko istraživanje okrenulo društvenoj istoriji, koja je u izvore uvrstila sećanja tzv. malih ljudi. Ujedno je to glavni način otkrivanja ličnih sećanja, iskustava, svakodnevice i emocija ljudi. Proizlazi da je skidanje feredže predstavljalo emanicipaciju, doduše delom i prisilnu, koja je ženama Sandžaka omogućila oslobađanje od dotadašnje podređenosti. Knjiga nesumnjivo baca svetlost na period koji je bio obeležen modernizacijom, u okviru koje je oslobađanje od stega patrijarhata predstavljalo jedan od najvažnijih elemenata“, dodala je.

„Njima taj prostor ne dozvoljava da pronose glas o onome što oficijelna istorija ne beleži, a one su o tome svedočile. To su potisnute traume, prećutani glasovi i nevidljivi ožiljci. One nisu objekti istorije, već akterke, ne trpe istoriju, već nama objašnjavaju kako su je razumele. Ova knjiga je omogućila da one uđu u istoriju, to nije samo puko svedočenje, već subverzivno zauzimanje prostora. Žene u ovoj knjizi govore o svom dostojanstvu, o preplitanju različitih ekonomsko-socijalnih, kulturnih, političkih i tradicijskih matrica“, zaključuje Zajović.

Prema rečima profesora Redžepa Škrijeljija, nakon akcija konfiskacije vakufske imovine i zemljišnih poseda, i imovine muslimanskog plemstva (aga i begova), pod lupu su izloženi položaj i javno odevanje muslimanske žene.

„Socijalističko ustrojstvo nove države preduzimalo je izvesne mere po pitanju formalno-pravne ravnopravnosti žene i izjednačavanja polova na nivou zakonske regulative. To je postignuto Ustavom 1946. i nizom zakona, pri čemu je ‘sa stanovišta porodice i odnosa u njoj izuzetnu važnost imao Osnovni zakon o braku’, kojim je žena izjednačena sa muškarcem. Pismenijim muslimankama nuđen je angažman u AFŽ, koji su mnoge odbijale. Supruge partizanskih boraca, komunista i visokih službenika odeću su zamenile odmah posle rata, tako da su na udaru bile izložene domaćice, žene na selu, radnice i žene sitnih zanatlija muslimana, kao i ostale pobožne žene. Kampanja je započinjala od uglednijih i pismenih muslimanki“, rekao je Škrijelji.

Teret ovog Zakona među muslimanima je različito prihvatan, tako da su se neki odlučili na kolektivno iseljavanje.

„Zakon je po republikama jugoslovenske države obznanjen tokom 1950-ih godina, a uvođen je sukcesivno. Na samom početku 1950-ih, nakon široke kampanje, otpočela je represivna akcija jugoslovenskih vlasti za skidanje zara i feredže. Na taj način je otpočelo sprovođenje strateški ciljane akcije za određivanje položaja muslimanke u novom socijalističkom društvu. Ključne aspekte tog multikulturalizma i interkulturnog dijaloga grade dva vremenski i politički različita društvena koncepta (monarhija i socijalistička federacija). Muslimanska žena 20. veka obrela se pred izazovom usklađivanja sopstvenog islamsko-muslimanskog identiteta i zalaska u procep monarhističke i socijalističke kulturološke matrice. Ta borba muslimanki imala je za cilj stvaranje potrebnog ambijenta za odupiranje tradicionalnom obrascu kulturnog nasilja, koje je institucijalizovalo mušku dominaciju u krugu porodice. Rad govori o pobedi razuma nad predrasudama i grčevitom oponiranju muslimanske žene podelama, netoleranciji i neravnopravnosti“, objašnjava Škrijelji.

U tom smislu Peča, smatra on, predstavlja faktografski argumenat koji otkriva borbu žene za samopronalaženje u ksenofobičnoj državnoj i još zatvorenijoj patrilokalnoj zajednici.

„Tu je borbu Zakon usmerio u dva vrlo opasna pravca. Prvi je uskratio slobodu žene da sama odluči o svom društvenom i verskom statusu, a drugi produbio nadolazeće opasnosti nesnalaženja u novim, složenijim izazovima kakav je ucenjivačko nametanje odevanja za industriju, kad se muslimanka nije mogla zaposliti ukoliko je odevena na tradicionalni muslimanski način“, zaključuje on.

Enes Nikšić rekao je da mu je kao dugogodišnjem radniku Zavičajnog odeljenja Gradske biblioteke u Novom Pazaru i zavičajnom piscu, fascinantan način izražavanja, odnosno jezik kojim se služe osobe obuhvaćene ovom monografijom.

„Sve ove žene, čije su ispovesti zastupljene u knjizi, govore lokalnim dijalektom bosanskog jezika, sa primesama izraza i fraza karakterističnih za neke od pazarskih mahala i sokaka, a koje je autor krajnje autentično predstavio. Na taj način se verno oživljava jedno davno prošlo vreme sa svim svojim posebnostima i sadržajima, a naročito događaji koji su centralna tema ove naučno-istraživačke studije“, istakao je on.

Po publicisti Rizahu Grudi, reč je o „omažu sandžačkoj ženi, svedočanstvu o njihovim traumama, unutrašnjim borbama, snažnom dostojanstvu i konstantnoj borbi za svoj položaj i poziciju u jednom surovom patrijarhalnom društvu i vremenu koje nije na najbolji načina razumelo ni praktikovanje religije“.

Lino Veljak, profesor Filozofskog fakulteta u Zagrebu, naglasio je kako je ova knjiga plod autorovog višegodišnjeg sistematskog istraživanja.

„Kladničanin je sakupio svedočanstva žena koje su bile izložene emancipaciji od tradicionalnog načina odevanja, ali i od podređenog položaja u patrijarhalnoj zajednici i sačuvao ih od zaborava. U zadnji čas, moglo bi se reći, jer biologija radi svoje. Peča dokazuje kako su emancipatorski procesi nakon Drugoga svetskog rata bili obeleženi određenim elementima kontradiktornosti, ali ujedno pokazuje i svu silinu iskoraka do kojih je emancipacija dovela tradicionalistički ustrojenu zajednicu, stvarajući pretpostavke svestrane modernizacije“, pojašnjava on.