Dublji uzroci raspada Sovjetskog Saveza i Jugoslavije

Da li će novi ukrajinski režim uspeti da zadobije legitimnost kod etničkih Rusa i onih rusofonih građana koji su orijentisani prema ruskoj državi ili će se zemlja federalizovati ili pak ostati trajno podeljena duž etničkih i lingvističkih granica, ostaje otvoreno pitanje na koje nije moguće dati nekakav „teorijski odgovor“.

Ruski nacionalizam u svetlu aneksije Krima

Nije nemoguće zamisliti ni dezintegraciju Ukrajine kao jedinstvene države, iako se takav ishod čini manje verovatnim u svetlu velikog zapadnog pritiska na Rusiju da prekine s daljim kršenjem ukrajinskog suvereniteta. Kakav god bio ishod tog dramatičnog procesa, čitalac će imati puno pravo da se pita kako se ti događaji tiču osnovnih empirijskih i teorijskih tvrdnji iznesenih u ovoj knjizi.

To pitanje izgleda još primerenije u svetlu činjenice da skorašnji rusko-ukrajinski sukob i podrška nacionalističkoj mobilizaciji ruskih i rusofonih manjina od nacionalizujuće ruske države – ako je to zaista ispravan način da se opiše ono što se dešava – čine taj novi ishod neugodno sličnim procesima koji su doveli do nasilnog sloma Jugoslavije 1991. godine.

Kao takav, on dovodi u pitanje snažno oslikan kontrast između ruskog i srpskog nacionalizma i različitih načina (miroljubivog spram nasilnog) raspada Sovjetskog Saveza i Jugoslavije 1991. godine, koji je bio definisan kao glavna empirijska zagonetka ove knjige.

Pored toga, ako je naša analiza uticaja dugotrajnih istorijskih nasleđa na političke ishode ispravna, kako je onda uopšte bio moguć ovaj novi razvoj rusko-ukrajinskih odnosa?

Šta ostaje validno u našoj analizi i da li nas ruska aneksija Krima primorava da menjamo naše zaključke, teorijske pretpostavke i istorijsku analizu?

Koji su faktori tokom dvadeset tri godine nakon raspada Sovjetskog Saveza omogućili ovaj radikalno drugačiji i velikim delom nepredviđeni preokret događaja?

(U jednom članku objavljenom 1996, anticipirao sam mogućnost promene u ishodu: „Uprkos periodičnim teškoćama u rusko-ukrajinskim odnosima u svetlu vrlo simboličkih i spornih pitanja kao što su status Sevastopolja, Krim i Crnomorska flota, kontinuirana migracija etničkih Rusa u Ukrajinu predstavlja proces koji pokazuje da ne postoji jaka autentična ruska netrpeljivost prema ukrajinskoj državi. Ipak, regionalna polarizacija glasova u Ukrajini duž jezičkih, i potencijalo nacionalnih granica, otvara pitanje da li će ta relativno prijateljska autentična stvarnost prevladati na dugi rok“. Onda sam ukazao na neke dodatne društveno-ekonomske i političke faktore koji mogu da političku ravnotežu pomere na stranu ruskih nacionalista. Videti Veljko Vujačić, Historical Legacies, Nationalist Mobilization and Political Outcomes in Russia and Serbia: A Weberian View, Theory and Society 25 / 6, december 1996.)

Rusija – Ukrajina – Srbija – Hrvatska

Pre nego što pružimo preliminarni odgovor na ova pitanja, bilo bi korisno da ukratko podsetimo čitaoca na strukturne i istorijske paralele između ova dva slučaja.

Kao što smo videli u prvom poglavlju, ako posmatramo Ukrajinu kao grubi ekvivalent Hrvatske, Rusiju kao približni pandan Srbije, a ruske manjine kao funkcionalni ekvivalent krajiških Srba iz Hrvatske (kao i Ukrajina, reč Krajina znači graničnu zemlju, koja je, u jugoslovenskom slučaju, bila vojna granica između habzburških i osmanlijskih zemalja) koji su glasali za samoopredeljenje i ujedinjenje sa Srbijom, prkoseći Tuđmanovom režimu i nauštrb hrvatskog teritorijalnog integriteta kao socijalističke republike, dobijamo isti trougaoni odnos između nacionalizujuće države (Ukrajina), nove nacionalne manjine (Rusi u Ukrajini) i potencijalne nacionalne domovine (Rusije) koji se pokazao tako eksplozivnim u jugoslovenskom slučaju.

Ta je paralela dodatno pojačana činjenicom da se na rusofone i sovjetske Ruse (to jest one koji su se identifikovali sa Sovjetskim Savezom kao svojom domovinom) može gledati kao na funkcionalne ekvivalente Jugoslovena, i to bez obzira da li su oni etnički čisti (Srbi, Rusi) ili etnički mešovitog porekla (na primer, iz srpsko-hrvatskih ili rusko-ukrajinskih brakova).

Novi zvanični ruski narativ koji opisuje majdansku vladu u Kijevu kao sačinjenu od neofašističkih sledbenika ukrajinskog nacionaliste iz Drugog svetskog rata, Stepana Bandere, upadljivo je sličan zvaničnom srpskom narativu s početka 1990-ih godina u kojem je Tuđmanov režim bio prikazan kao naslednik hrvatske kolaboracionističke države iz rata.

Još jedna sličnost sa srpskim slučajem se ogleda u tome da značajan deo ruskog i rusofonog stanovništva u južnoj i istočnoj Ukrajini gaji kolektivno sećanje na Veliki otadžbinski rat kao na pobedu sovjetske Rusije nad „fašističkim hordama“ na način koji je paralelan kolektivnom sećanju mnogih Srba – bilo partizanskog bilo četničkog opredeljenja i porodičnog porekla – da su stajali na čelu ratnog otpora „fašističkim okupatorima i domaćim izdajnicima“ (da se poslužimo frazom iz posleratnog jugoslovenskog komunističkog diskursa).

Konačno, naoružavanje „ruskih separatista“ iz Ukrajine posredstvom neformalnih kanala koji vode do ruskog državnog aparata kao i aktivnost paramilitarnih grupa kao samoproglašenih zastupnika „ruske stvari“ u Ukrajini podražavaju strategije Miloševićevog režima početkom 1990-ih godina, kad je Jugoslovenska narodna armija dala oružje Srbima iz Hrvatske i Bosne i kad je Jugoslavija počela do klizi u stanje sve veće političke nesigurnosti i eskalacije nasilja.

Da li bi, dakle, bilo pravilno zaključiti da je najrelevantniji faktor koji razlikuje ova dva slučaja vremenski raskorak od dvadeset tri godine?

Iz razloga koje ćemo uskoro razmotriti, takav zaključak nije opravdan.

Kao prvo, valja primetiti da poslednji događaji u rusko-ukrajinskim odnosima pokazuju da naše pitanje o razlici u ishodima u Jugoslaviji i Sovjetskom Savezu 1991. godine predstavlja jednu istinsku empirijsku zagonetku.

Samo pre nekoliko godina, kad sam predstavljao rukopis knjige u različitim institucijama, većina prisutnih Rusa i Ukrajinaca su izražavali nevericu na samu pomisao da je ruska elita tokom perioda 1990-1991 mogla i da pomisli da anektira delove Ukrajine i to uprkos postojanja potencijalno spornih teritorija, naročito Krimskog poluostrva i Sevastopolja. (Ovim ne želim da kažem da u Rusiji nisu postojale ličnosti koje su se zalagale za samoopredeljenje Rusa na Krimu i/ili južnoj i istočnoj Ukrajini. Solženjicinov predlog iz septembra 1990. Rebuilding Russia, koji je zamislio takvu mogućnost, već je bio pomenut u prvom poglavlju ove knjige. Januara 1992, Vladimir Lukin, ondašnji predsednik Komiteta za spoljne poslove Ruskog parlamenta, otvorio je pitanje samoopredeljenja Krima kao načina pritiskanja Ukrajine da se odrekne Crnomorske flote. Videti Victor Zaborsky, Crimea and the Black Sea Fleet in Russian-Ukrainian Relations, Discussion Paper 95-11, Center for Science and International Afairs, John F. Kennedy School of Government, Harvard University, september 1995. Maja 1992. godine, potpredsednik Rusije, Aleksandr Ruckoj, takođe je otvorio pitanje Crnomorske flote i zagovarao referendum za samoopredeljenje.)

Isto tako, većina Rusa i Ukrajinaca nisu mislili da postoji ozbiljno rusko nacionalno pitanje u Ukrajini.

U stvari, većina mojih sagovornika kako iz akademskih tako i neakademskih krugova je o jugoslovenskom nacionalnom pitanju mislila kao analognom složenoj etničkoj većinsko-manjinskoj situaciji na Kavkazu, gde su teritorijalni sporovi između malih nacija i regionalno koncentrisanih nacionalnih manjina delovali kao hronični balkanski problem Sovjetskog Saveza.

Kao rezultat toga, većini njih se analogija sa srpsko-hrvatskim slučajem činila neprimenljivom na Rusiju i Ukrajinu, što je gledište koje su, ne treba to ni reći, nedavni događaji doveli u pitanje.

(U mom članku iz 1996. napravio sam sledeće poređenje između rusko-ukrajinskih i srpsko-hrvatskih odnosa: „Međutim, od ključne važnosti je bilo to da ruske manjine u zaista bitnim republikama s kompaktnim oblastima ruskih naselja – Ukrajini i Kazahstanu – nisu imale osećaj etničke ugroženosti u trenutku odvajanja. Suprotnost između vrlo rusifikovane ukrajinske nacije i upečatljivo jakog otpora Hrvata posrbljivanju pod jugoslovenskim okriljem kako u međuratnoj tako i u poratnoj Jugoslaviji, kao i različita iskustva Drugog svetskog rata u ta dva slučaja, nude ključ razumevanja relativne poslušnosti ruskih manjina u Ukrajini. Samo se u zapadnoj Ukrajini dinamika rusko-ukrajinskih odnosa približava srpsko-hrvatskom iskustvu; međutim, nepostojanje kompaktno naseljene ruske oblasti u zapadnoj Ukrajini, tj. geografska razdvojenost te dve etničke grupe, sprečava sukob“. Videti Vujačić, Historical Legacies. Za širu raspravu o Rusiji i Ukrajini u 1991. godini, videti Poglavlje 1, Odeljci 2 i 3.)

Mirni raspad SSSR vs. nasilni raspad Jugoslavije

Rusi i Ukrajinci koje sam sretao tim prilikama su se svim srcem slagali da glavni problem za obe nacije 1991. godine nije bio nacionalno pitanje, već zajednički problem oslobađanja od tegobne staljinističke prošlosti i katastrofalnog ekonomskog nasleđa komunizma.

Kao što smo videli u prvom poglavlju, sociološka istraživanja sprovedena tokom 1990-ih godina potvrdila su da ne postoji u masama ukorenjeno neprijateljstvo između Rusa i Ukrajinaca.

Veliki broj glasova za nezavisnost Ukrajine (decembar 1991), čak i u najsolidnijim ruskim i rusofonim regionima Ukrajine kao što je Donjeck, potvrđuju tu sociološku realnost i predstavljaju oštar kontrast u odnosu na politički izbor kompaktno naseljene srpske zajednice u delovima Hrvatske.

U još jednom oštrom kontrastu prema jugoslovenskoj situaciji, dok su hrvatski nacionalisti mogli da računaju na široko rasprostranjen osećaj nacionalne solidarnosti u potpuno nacionalizovanom hrvatskom društvu, jedan vodeći stručnjak za ukrajinski nacionalizam ga je opisao kao „veru manjine“ sredinom 1990-ih godina.

U to vreme, neravnoteža između rusofonih Ukrajinaca i nosilaca ukrajinskog jezika bila je toliko izražena u prilog ovih prvih u južnoj i istočnoj Ukrajini da su se posebne mere zaštite za rusofono stanovništvo činile potpuno nepotrebnim. (Andrew Wilson, Ukrainian Nationalism in the 1990s. A Minority Faith, Cambridge University Press, 1997.)

Na prekretnici vekova, isti autor je o Ukrajincima i dalje govorio kao o „neočekivanoj naciji“. (Andrew Wilson, The Ukrainians: Unexpected Nation, Yale University Press, 2000.) Ako je rusko pitanje u Ukrajini postojalo 1991. godine, ono je bilo prisutno u vrlo latentnoj formi.

Prema tome, pojavljivanje ruskog pitanja nije rezultat pukog protoka vremena već političkih i društvenih procesa koji su se odvijali tokom poslednjih dvadeset godina.

Nacionalizam u Rusiji i Ukrajini nakon raspada SSSR

Najočiglednija razlika između onda i sada leži u jednostavnoj činjenici da su se 1991. godine mnogi Rusi i Ukrajinci zajedno suprotstavljali sovjetskoj partijskoj državi, dok je njihovo razdvajanje u dve države neminovno dalo podsticaj za nacionalizaciju kako ruskog tako i ukrajinskog političkog prostora.

Uprkos razlikama u režimima i politikama ove dve zemlje, nacionalna ideja je morala da jača i u Rusiji i u Ukrajini, ako ni zbog čega drugog a ono iz jednostavnog razloga da su obe države morale da se legitimišu kod etničkih većina pod novim nazivima i u okviru novih teritorijalnih granica.

Percepcije elita da je nacionalizam postao funkcionalni imperativ bile su osnažene delimičnim neuspehom liberalnih ekonomskih reformi, koje su bile ocrnjene političkom korupcijom, ekonomskim neuspehom i velikim socijalnim problemima u obe zemlje.

Nastanak ruske dijaspore u novim nezavisnim državama stvorio je etničko rusko pitanje prvi put u modernoj istoriji, transformišući Rusiju, gotovo automatski, u potencijalnu nacionalnu domovinu za milione Rusa i rusofona u novim državama.

Prema tome, pitanje prava etničkih Rusa i rusofonog stanovništva u bivšim sovjetskim republikama neizbežno se našlo na političkom dnevnom redu svih režima u Rusiji.

Konačno, iako su ruski nacionalisti izgubili političke borbe iz 1990-ih godina, oni su uspešno monopolizovali polje nacionalističkog diskursa, primoravajući svakog budućeg lidera Rusije da igra političku igru na tom ideološkom terenu.

(Za ovu tačku videti Veljko Vujačić, Serving Mother Russia: The Communist Left and Nationalist Right in the Struggle for Power, 1991-1998, u Victoria Bonnell and George Breslauer, ur, Russia in the New Century: Stability or Disorder?, Westview Press, 2001.)

Anticipacija aktuelnih zbivanja u Rusiji i Ukrajini

Što se tiče Ukrajine, kolektivno očekivanje mnogih njenih novih građana (bez obzira na etničko poreklo) da će im biti bolje bez „moskovskog centra“ uopšte se nije ostvarilo.

Štaviše, u meri u kojoj je Rusija postala daleko veća ekonomska sila, ona je postala privlačna kao alternativni izvor ekonomskog blagostanja za mnoge Ukrajince, o čemu svedoči veliki broj migranata koji su potražili privremeno ili stalno zaposlenje u Rusiji.

Koliko je politička motivacija tih Rusa i rusofonih stanovnika koji su izrazili želju za ujedinjenjem s Rusijom (i ostvarili taj cilj u slučaju Krima i Sevastopolja) rezultat frustriranih društvenih aspiracija a koliko rezultat čisto nacionalnog opredeljenja, pitanje je koje zahteva posebnu sociološku studiju. Ipak, sasvim je jasno da je nacionalno opredeljenje dobilo na značaju u odsustvu ujedinjujućeg nacionalističkog narativa koji bi mogao da integriše istorijski raznovrsne regione Ukrajine.

Delimična jezička asimilacija dece rusofonih ukrajinskih građana nije bila propraćena stvaranjem ujedinjujućeg nacionalističkog narativa koji bi mogao biti privlačan u istočnoj Ukrajini.

Štaviše, centralna tema novog ukrajinskog nacionalističkog narativa – genocid izgladnjivanjem miliona seljaka tokom Staljinove kolektivizacije (tzv. Holodomor) – nema isti simbolički odjek za mnoge Ruse u istočnoj Ukrajini, od kojih su mnogi bili novi naseljenici na kolhozima ili radnici u novim sovjetskim industrijama.

Za te Ruse, Veliki otadžbinski rat ostaje istorijsko iskustvo koje je na odlučujući način oblikovalo njihovo kolektivno sećanje i identitet.

Nedavne proslave Dana pobede (9. maja) u brojnim gradovima u istočnoj i južnoj Ukrajini, propraćene rečitim isticanjem sovjetskih (a ne samo ruskih) simbola, bile su osmišljene kao očit kontrast onome što oni doživljavaju kao „simboličko osvajanje Kijeva“ od ukrajinskog nacionalističkog narativa u kojem sovjeti (komunisti i/ili moskovljani) igraju ulogu istorijskih tlačitelja ukrajinske nacije, a Stepan Bandera je uzdignut u nacionalnog heroja koji se borio i protiv nacističke i protiv sovjetske vlasti.

Paralelno postojanje takvih suprotstavljenih percepcija i narativa ne sluti na dobro kad je nacionalna integracija Ukrajine u pitanju.

Knjiga Veljka Vujića

Knjiga „Nacionalizam, mit, država u Srbiji i Rusiji (Dublji uzroci raspada Sovjetskog Saveza i Jugoslavije)“ Veljka Vujačića, koju je 2018. objavio beogradski Clio u prevodu sa engleskog Borislava R. Radovića, delo je u kome autor posvećenim istorijskim, sociološkim i politikološkim razmatranjem kolektivne svesti i društveno-političkih procesa u Srbiji i Rusiji, odbacuje često nametanu tezu o isključivoj odgovornosti vodećih političara za različit način raspada Sovjetskog Saveza i SFRJ. Ova knjiga ispituje ulogu ruskog, odnosno srpskog nacionalizma u raspadu Sovjetskog Saveza i Jugoslavije 1991. Zašto je ruska elita pristala na raspad SSSR u skladu sa postojećim granicama sovjetskih republika, tako ostavivši oko 25 miliona Rusa van granica Ruske Federacije, odnosno zašto je srpska elita težila, a ujedno i uspela da mobiliše Srbe iz Hrvatske i BiH da se usprotive otcepljenju teritorija na kojima su živeli, pitanja su na koja autor pokušava da odgovori, nudeći nova naučna saznanja. U svojim razmatranjima, autor ističe ulogu istorijskog nasleđa, nacionalnih mitova, kolektivnog sećanja i književnih narativa u oblikovanju dijametralno suprotnih odnosa prema državi u Rusiji, odnosno Srbiji. I dalje, kako su ti odnosi u sadejstvu sa drugim institucionalnim faktorima, doprineli različitim ishodima 1991. godine u slučajevima raspada dve države.

Danas, u dogovoru sa izdavačem, objavljuje odlomak iz te knjige. Oprema teksta je redakcijska.