Dvorci Lazarevića – nezamislivo bogatstvo koje je vremenom izbledelo

Pored radoznalih očiju prolaznika interesovanje je postojalo i od strane istoričara, istraživača i upornijih, radoznalih ljudi koji su pokušavali do konkretnijih podataka u prošlosti da dođu, ali im to nije polazilo za rukom.

Velelepni dvorci sagrađeni početkom i krajem 19. veka nisu otvoreni za turiste.

U velikom, starijem dvorcu, sagrađenom u klasicističkom stilu nalazi se osnovna škola, dok je mlađi, manji dvorac, koji se nalazi u neposrednoj blizini, neogotskog stila, zapušten i u prilično lošem stanju.

Na osnovu konskripcija, matičnih knjiga, protokola i druge dokumentacije saznaje se da rodonačelnik, Golub Lazarević, nije potomak popa Luke Lazarevića, Karađorđevog vojvode, kako se verovalo.

Golub je rođen u Požarevcu 1780. godine.

Sahranjen je u crkvi Miloša Obrenovića.

Do 1941. godine njegov spomenik nalazio se kod oltara.

Oženio se Ankom ćerkom Emila i Georgine Miljković i ceo živeo proveo na relaciji Požarevac – Kovin – Veliko Središte.

U Banat je došao kao momak, 1803. godine, i tu se primirio neko vreme te je krenuo s trgovinom s obe strane Dunava.

Posao Austrija – Srbija u to vreme bio je veoma unosan. Potrebe carstva bile su veće od uvoza.

U početku bavio se trgovinom stoke i žitarica, sa ortakom Aronom Despinićem, a za Miloša Obrenovića, koji je u to vreme držao monopol nad trgovinom.

Trgovina se odvijala preko skela.

Kasnije, ortaci su otpočeli i sa snabdevanjem Miloša Obrenovića oružjem.

Pored trgovine Golub Lazarević bio je vlasnik vodenice koja je donosila značajne prihode.

Sa ženom Ankom dobio je petoro dece u Kovinu, dva sina i tri ćerke.

Veliko Središte je kupio 1832. godine, a 1835. godine kupuje Mali Žam, imanje u Izbištu i Velikom Gaju.

Veliki, čuveni dvorac Lazarević podiže 1838., a selo Malo Središte kupuje 1839. godine.

Kako su se u to vreme plemićke titule dobijale posebnim zaslugama u bitkama, kupovinom velikih imanja, doprinosima u medicini itd.

Golub Lazarević je plemićku titulu od Kralja Ferdinanda i pismo o donaciji sa grbom dobio 1841. godine. Mali dvorac podigli su njegovi sinovi 1875, a palatu Lazarevića u centru Vršca 1884. godine (danas zgrada OTP – Vojvođanske banke).

Knjigom „Lazarevići ot Malog i Velikog Središta“ otkrivaju se pojedinosti ove plemićke porodice, ali i drugih.

Plemićka porodica Lazarević uticala je na mnoge aspekte života u Banatu, od politike i ekonomije, do kulturnog razvoja i trgovine. Golub Lazarević bio je vrlo vešt preduzetnik, baveći se raznim delatnostima (poput trgovine svinjama, žitaricama itd). Bio je značajan za trgovinu Banata.

Stariji sin Vasilije Lazarević, bio je veliki župan Tamiške županije, imao je uticaja na politički, društveni, ekonomski i kulturni razvoj celog Banata (uključujući i Temišvar, najveći grad Banata), u vreme dok se nalazio na toj funkciji.

Mlađi brat Aleksandar bio je više vezan za imanje u Velikom Središtu i Vršcu.

Interesantno je da su se u njegovoj palati u centru Vršca organizovali balovi u drugoj polovini 19. veka, gde je dolazila sama elita banatskog društva tog vremena.

Balove je organizovala Aleksandrova supruga Aleksandrina.

Braća su zaslužna za izgradnju železničke pruge od Vršca do Lugoša i dalje u Rumuniji, izgradnji puta od Vršca do Markovca, podizanju prve pozorišne zgrade u Temišvaru, raznim oblicima novčane pomoći crkvama, institucijama i udruženjima.

Pored sinova imao je tri ćerke koje su udavane za plemiće: jedna za Despinića od Komorišta, druga za Jagodića od Krnjače i treća za izvesnog Konstandinovića de German.

Vasilijev potomak Georgije imanje je ostavio sinu Feodoru koji je bio nezainteresovan za takav način života.

Odrekao se svega i odselio za Banja Luku pa Budimpeštu.

Aleksandrov sin Mihailo ostao je kao jedini naslednik. Mlad, neiskusan, a pun života počinje da se bavi kockanjem, krivotvorio je menice, trošio novac, gotovo svo imanje i pobegao za Njujork.

Postoji verovanje da je za tri godine prokockao pola miliona. Preminuo je i imanje je na licitaciji prodato najbogatijim Nemcima.

Julius Đula Friš, poznati trgovac, vinogradar kupio je Veliki dvorac i magacin.

Posedovao je fabriku medicinskog špiritusa, konjaka, likera, Ergelu konja.. Rođeni brat Hugo kupio je na licitaciji Palatu u Vršcu koja je bila velika robna kuća.

Njegov sin Geza Friš bio je gradonačelnik Vršca 1943-44. godine na zahtev grada.

Uživao je dobar položaj u društvu i bio poštovan, na žalost streljan je 1944. godine i pomenuta zgrada u znak sećanja na nevino prolivenu krv nosi crvenu boju.

Karl Hauzer bio je čuveni vinogradar i vinar.

Pored velikog imanja kupuje Mali dvorac u kom započinje sa proizvodnjom prvoklasnih vina, od 1918. godine šampanjca na francuski način koji je služen na Bečkom dvoru.

Bio je predsednik vinogradarske sekcije 25 godina.

Njegova majka poznat je veliki ulagač u obnovi vinograda nakon filoksere. Pored sveg pomenutog došlo se do podataka o 25-oro unučadi Goluba i oko 15-oro pra i čukun unučadi.

Po rečima autora Lazarevići su obeležili čitav jedan period istorije ovog dela Banata.

Vrlo interesantno je videti i pratiti uspon porodice Lazarević, preko Goluba, osnivača porodice, vrlo veštog trgovca koji je na prostore južnog Banata (tada u sastavu Habzburške monarhije) došao početkom 19. veka iz Srbije (Požarevac) preduzetnika koji je imao vrlo širok krug poslovnih prijatelja – ortaka koji su direktno bili povezani sa knezom Milošem Obrenovićem, kupovinu imanja u velikom i Malom Središtu, izgradnju prvog dvorca, zatim delatnost njegovih sinova Vasilija i Aleksandra, vrlo uglednih ličnosti druge polovine 19. veka.

Vrlo su interesantne rodbinske veze koje je ova porodica stvorila, a to bi moglo otvoriti nove pravce istraživanja jer su i te porodice u našoj istoriografiji malo istražene, a činile su elitu srpskog društva Banata tokom 19. veka.

Bogatstvo Lazarevića bilo je ogromno.

Legenda iz knjige „Snovi zatravljenih kula“ Milana Belegišanina tvrdi da braći to ipak nije bilo dovoljno.

Želeli su i leti da se sankaju, pa pošto nije bilo snega, naručivali su staklo iz Pančeva da bi se sankali po njemu.

Prešli su meru ali kazna nije usledila odmah.

Prvo je stiglo upozorenje – žena mlađeg brata je propala kroz staklenu stazu i skoro se preklala.

No, ni to nije pomoglo.

Lazarevići su nastavili da sneg zamenjuju staklom i da prizivaju vejavicu u julu.

Poslednjeg leta pre nego što će napustiti zamak doneta im je staza od specijalnog mat stakla.

U momentu kad su se prvi put spustili sankama, naglo je zahladnelo i to toliko jako da je ogromna staza od velike hladnoće prsnula u milijarde sićušnih delova.

Od toga trenutka braća su obolela od staklene bolesti.

Obzirom da su prekoračili osnovno osećanje mere, počeli su da komadiće stakla nalaze svugde – u krevetu hrani, odeći… Staklo je postajalo za njih najomraženiji materijal do kraja života.

I danas se čini da su ova dva dvorca puna srče. I još nešto. U ovim zamkovima i njihovim parkovima je poremećen prirodni sled godišnjih doba.

Taj nekadašnji prostor braće Lazarević podseća na one davne staklene kugle našega detinjstva u kojima su večite vejavice kada ih protresemo.

I zbilja, može vam se dogoditi da u julu iz unutrašnjosti zamkova u Velikom Središtu kroz prozor gledate topli lenji seoski dan, a da na vas kroz razvaline krova veje sneg…

O autorki: Vaspitačica koja je ponovo otkrila Lazareviće

Vaspitačica Gordana Dimitrijević, zaposlena u predškolskoj grupi pri osnovnoj školi „Branko Radičević“ u Velikom Središtu, odlučila je da do konkretnih podataka i dođe te je na master studijama, a pod mentorstvom profesora Mirče Marana, doktora istorijskih nauka, započela je istraživanje o dvorcima Lazarevića i njihovoj lozi. Kako se o dvorcima pisalo i ranije, pa o stilu njihove gradnje postoji dosta informacija, glavni cilj rada bio je dolaženje do podataka o poreklu rodonačelnika i načinu sticanja novca kao i dolazak do podataka o ličnostima i događajima u tom periodu na ovom prostoru i njihov značaj za grad Vršac i Veliko Središte. Očuvanje kulturnog nasleđa ove zanimljive kulturno – istorijske teritorije etnički raznolikog stanovništva bile su motiv tokom ovog istraživačkog putovanja. Sprovedeno je ozbiljno terensko istraživanje u nekoliko mesta: u Velikom Središtu, Malom Središtu, Malom Žamu, Vršcu, Izbištu, Velikom Gaju, Beloj Crkvi, Kovinu, Pančevu, Konaku, Starom Lecu, Smederevu, Požarevcu, Novom Sadu i Beogradu. Korišćena je građa Arhiva Republike Srbije, Matice Srpske u Novom Sadu, arhivska građa biblioteka i muzeja u Vršcu, Smederevu, Požarevcu, Beloj Crkvi, crkvena arhiva parohija u Velikom Središtu, Vršcu, Kovinu, Požarevcu, konsultovan veliki broj stručnjaka iz Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika na Petrovaradinu, Zavoda za zaštitu spomenika u Pančevu, korišćena je brojna literatura kao i privatne zbirke i dokumentacija. Kako je master rad bio potkrepljen izuzetnim i novim činjenicama u dogovoru sa svojim mentorom Gordana odlučuje da rad proširi i sa svojim mentorom objavljuje knjigu „Lazarevići ot Malog i Velikog Središta“. Iako Gordana Dimitrijević nije istoričar i do sada se istraživačkim radom nije bavila, ipak, nakon dve godine, motivisana ovom plemićkom porodicom dolazi do značajnih podataka, dokumenata, originalnih pisama i fotografija.