Džimi Karter i Jugoslavija: Zvezdani trenuci jugoslovensko-američkih odnosa

Periodi zaoštrenosti smenjivani su fazama u kojima se Jugoslavija približavala Vašingtonu, mada su u Beogradu uvek pazili da to nikada ne bude dovoljno blizu kako ne bi provoci rali suparnički tabor predvođen SSSR-om.

Ne ulazeći duboko u prošlost treba navesti da su početkom 70-ih za vreme administracija republikanaca Niksona i potom Forda bili uspostavljeni osnovni principi bilateralnih odnosa najbolje iskazani u takozvanoj Vašingtonskoj deklaraciji iz 1971. u kojoj su SAD u zvaničnoj formi potvrdile svoj interes za očuvanje nezavisnosti, teritorijalnog integriteta i nacionalnog jedinstva Jugoslavije.

Administracija demokrate Džimija Kartera, koja je došla na vlast 1977. godine, već od svojih prvih poteza nastojala je da uveri Beograd da ostaje na pozicijama svojih prethodnika.

Štaviše, principima Vašingtonske deklaracijepridodata je još snažnija podrška jugoslovenskoj spoljnoj politici.

To se pre svega odnosilo na poštovanje liderske uloge Beograda u Pokretu nesvrstanih, ali i razumevanje za pozicije koje je zauzimao prema drugim važnim međunarodnim pitanjima, poput odnosa na relaciji Sever-Jug, rešavanja pitanja krize na Bliskom istoku ili aktuelnih problema u Africi.

Navedeni stavovi Kartera i njegovih najbližih saradnika, državnog sekretara, Sajrusa Vensa i savetnika za nacionalnu bezbednost, Zbignjeva Bžežinskog, bili su u skladu sa njihovim drugačijim pristupom međunarodnim odnosima u poređenju sa prethodnim administracijama, što se, između ostalog, ogledalo i pozitivnijem stavu prema Pokretu nesvrstanih.

Pored navedenog, u Vašingtonu su vodili računa i da prilikom primene drugih važnih sastavnica svoje spoljnopolitičke doktrine, Jugoslavija dobije naročit tretman. To se posebno odnosilo na insistiranje na politici ljudskih prava, koju je Karter koristio kao najubojitije oružje u ideološkoj borbi protiv komunizma.

Mada su druge komunističke zemlje predvođene SSSR-om često kritikovane za nepoštovanje ljudskih prava, Jugoslavija je bila izuzeta od kritike.

U tom smislu i kada je pomoćnica državnog sekretara zadužena za ljudska prava, Pat Derian, tokom jednog istupanja septembra 1980. godine svrstala Jugoslaviju među države koje nisu poštovale ljudska prava, Stejt department se odmah potrudio da razuveri Beograd da je došlo do promene politike.

Istovremeno sa snažnim uvažavanjem spoljne politike Jugoslavije, SAD su nastojale da i bilateralnim odnosima daju dodatni impuls. Značajnu ulogu u svemu navedenom igrao je tadašnji američki ambasador u Beogradu, Lorens Iglberger.

Motivi za ovakvu politiku Vašingtona nisu ležali samo u želji da se ostvare što bolji odnosi sa Titom, već su bili dugoročniji.

Naime, aktivno se razmišljalo i o takozvanom post-Titovom periodu, vremenu kada ostarelog državnika više ne bude na političkoj i životnoj sceni.

Ova dugoročnija politika u svojoj osnovi je imala želju da se još za Titovog života prodube kontakti sa onim strukturama koje će nakon njegove smrti imati odlučujuću ulogu u kreiranju jugoslovenske politike.

Vašington ih je video u dve najjače i najdugotrajnije institucije u zemlji: Savezu komunista Jugoslavije i Jugoslovenskoj narodnoj armiji.

Način kako da se ostvari politika približavanja Jugoslaviji u osnovi se sastojao u sledećem: insistirati na što češćim međusobnim posetama na svim nivoima, intenzivirati i negovati lične odnose dva predsednika, razvijati ekonomsku saradnju i rešavati postojeće probleme u ovoj oblasti, aktivno raditi na saradnji u oblasti kulture i nauke, dati novi impuls vojnoj saradnji, koja je nakon dinamičnih 50-tih godina bila u konstantnom padu i, na kraju, sprečiti svako delovanje srpskih i hrvatskih emigrantskih grupa u SAD koje su kvarile bilateralne odnose.

Važan deo Američke politike prema Jugoslaviji bio je i organizovanje brojnih poseta državnih zvaničnika. Čini se da ih nikada nijebilo toliko kao za vreme Karterove administracije. Pored svih drugih, u ovo vreme došlo i do prve razmene poseta na partijskom nivou.

Naime, na inicijativu i demokrata i republikanaca delegacija Saveza komunista Jugoslavije posetila je 1979. godine Ameriku kao prva partija jedne komunističke zemlje koja je zvanično posetila ovu državu. Ipak, najvažnije među posetama svakako su bile Titova Vašingtonu marta 1978. i Karterova Beogradu juna 1980. godine.

Dok su Tita tokom njegovog, ispostaviće se poslednjeg, boravka u Americi domaćini obasipali izuzetnom pažnjom, Karterova jednodnevna poseta Beogradu dva meseca nakon Titove smrti predstavljala je poruku novim vlastima da Amerika stoji iza Jugoslavije.

Pored poseta, izuzetnosti ovog perioda značajno je doprineo i lični odnos Kartera i Tita.

Oba predsednika često su pokazivala da veoma cene jedan drugoga. Tito je za Kartera govorio da je „iskren, pošten i posvećen lider“, dok je Karter uzvraćao rečima da je Tito „impresivna ličnost“.

Njihov lični odnos bio je produbljen intenzivnom prepiskom. To nije bila neuobičajena praksa, a Tito je sa predsednicima SAD razmenio ukupno stotinak poruka.

Ipak, najviše ih je bilo sa Karterom i to ukupno 24, a njihova poslednja prepiska bila je u februaru 1980, nekoliko meseci pre Titove smrti.

Uviđajući koliko je koristan ovaj vid komunikacije, Karter je i nakon Titove smrti nastavio prepisku, ovog puta sa novim predsednikom Predsedništva SFRJ Cvijetinom Mijatovićem.

Od drugih vidova saradnje svakako treba istaći ekonomiju. SAD su bile važan spoljnotrgovinski partner Jugoslavije i što je naročito važno bile su veliki investitor u ovu zemlju – na prvom mestu po volumenu investicija i na trećem po broju potpisanih zajedničkih projekata.

U ovom sektoru bilo je i nekoliko problema koje je Karterova administracija pokušavala da reši, od kojih je najvažniji bio vezan za izgradnju nuklearne elektrane Krško.

Kada je reč o vojnoj saradnji Amerikanci su nastojali da je ožive, pa su vođeni pregovori o isporuci naoružanja Jugoslaviji.

Mada je postignut napredak, prepreku je predstavljalo to što su Jugosloveni tražili najsavremenije naoružanje što je nailazilo na otpor vojnih krugova u SAD.

Konačno, Karterova administracija se mnogo više od svojih prethodnika trudila da suzbije antijugoslovensko delovanje ekstremističkih srpskih i hrvatskih emigrantskih organizacija koje su delovale u SAD, pa je do kraja mandata osudila veliki broj emigranata zbog terorističkih aktivnosti.

Predsednički izbori održani u SAD novembra 1980. godine pokazali su da unutrašnje ekonomske nevolje i ozbiljni spoljnopolitički izazovi predstavljaju isuviše veliki teret koji Karter nije uspeo da prevaziđe.

To ga je koštalo poraza od republikanca Ronalda Regana. Ipak, kako se iz prethodno izloženog može videti,njegov doprinos razvijanju odnosa sa Jugoslavijom bio je takav da se s pravom može tvrditi da je predstavljao zvezdane trenutke jugoslovensko-američkih odnosa.

Ovaj tekst je nastao kao rezultat projekta „Za novih 140 godina srpskoameričkog partnerstva“ koji sprovodi Centar za studije Sjedinjenih Američkih Država Fakulteta političkih nauka Univerziteta u Beogradu a finansira Odeljenje za medije, kulturu i obrazovanje Ambasade Sjedinjenih Američkih Država u Republici Srbiji. Odeljenje za medije, kulturu i obrazovanje Ambasade Sjedinjenih Američkih Država u Beogradu, ni Vlada Sjedinjenih Američkih Država ne stoje iza sadržaja ovog projekta niti preuzimaju odgovornost za njega.