Edvard O. Vilson – posljednji renesansni biolog

Ovaj Fajnmanov aforizam odlično opisuje posljednjeg renesansnog mislioca biologije, Edvarda Ozborna Vilsona, koji nas je napustio 26. decembra 2021.

Vilsonova karijera, duža od 70 godina (nove vrste mrava otkrio kao 13-godišnjak), obilježena je stalnim testiranjem „vjerovanja u nepogrešivost“.

Rođen u Birmingemu (Alabama) 10. juna 1929, u srcu južnjačkog tradicionalizma obojenog jakim uticajem baptističke crkve, Vilson je kao dječak posumnjao u religijsku „nepogrešivost“.

Poredeći učenje koje nudi crkva, sa onim što je sam naučio u adolescentnim istraživanjima lokalne flore i faune, shvatio je da dva učenja ne idu zajedno.

Odbio je „nepogrešivost“ tradicionalne vjere, i prihvatio vjeru u progres ljudske misli kroz naučno saznanje.

Sebe nije smatrao ni ateistom, ni agnostikom, niti neprijateljem crkve, nego jednostavno naučnikom.

Sumnjao je i u „nepogrešivost“ nauke.

U knjizi O ljudskoj prirodi, za koju je dobio Pulicerovu nagradu, on kaže da kad nas nauka oslobodi svih egzistencijalnih problema – globalnog zagrijavanja, prenaseljenosti planete, neizlječivih bolesti i ekološke neravnoteže – valjda tamo negdje u 22. vijeku, čovječanstvo će se suočiti sa najvećim egzistencijalnim izazovom – traženjem smisla života u perfekcionističkom svijetu bez problema.

DVA GENIJA: Drugi veliki sukob oko „nepogrešivosti“ imao je sa Džejmsom Votsonom.

Obojica su, krajem 1950-ih godina, bili mladi profesori na fakultetu za biologiju na Harvardu.

Votson, nakon povratka iz Evrope, ovjenčan epohalnim otkrićem strukture DNK (sa Frensisom Krikom), koje će im nekoliko godina kasnije donijeti Nobelovu nagradu, agresivno je promovisao novu viziju biologije dajući savjete kolegama da jedino molekularna biologija i genetika imaju smisla.

Bavljenje biologijom organizama i ekologijom izgledaju kao sakupljanje poštanskih maraka – poslovi koji ne otkrivaju suštinu bioloških procesa.

Vilson, s druge strane, gradi karijeru prirodnjaka čija se laboratorija ne može smjestiti u univerzitetske zidine i svesti na viziju organizama zarobljenih u kavezu kartezijanske biologije čije su rešetke one grane koje promoviše Votson.

Žestoki sukob je bio neizbježan.

Na jednoj strani mladi Vilson/Darvin – slijep na jedno oko zbog nezgode u ribolovu iz osnovne škole, sa posljedičnim gubitkom stereoskopskog vida, što mu je ostavilo dovoljno manevarskog prostora da istražuje samo sitne životinje, na drugoj Votson/NJutn fizikalizuje biologiju i započinje revoluciju ove nauke, koja će par decenija kasnije iznjedriti moćni genetski inženjering i eksploziju genomike kroz projekat sekvenciranja ljudskog genoma, sa ogromnim beneficijama za medicinu.

Poraz Vilsona, i ubjedljiva pobjeda Votsona, izgledali su kao neminovnost.

Ali suprotno očekivanjima, sukob se završio tako što su žestoki oponenti, koji su u žaru borbe nerijetko jedan drugom zadavali verbalne udarce ispod pojasa, nekoliko decenija kasnije počeli da se uvažavaju.

Harvard univerzitet je 2009. organizovao skup na kome su Votson i Vilson diskutovali vlastite karijere na vrlo prijateljski način.

Prema pisanju magazina New Scientist, Votson se približio Vilsonu zato što je mrzio njegove neprijatelje.

Vilson je, s druge strane, bio „blagoslovljen briljantnim neprijateljima“, uključujući i Votsona u prošlosti.

Poenta je da su međusobno prepoznali genijalnost, i tako shvatili da ne mogu biti neprijatelji.

Razlike u mišljenju doprinose kvalitetu naučnog diskursa i predstavljaju antidot dogmatizmu, protiv koga su se obojica istinski borili.

INCLUSIVE FITNESS: Sljedeći sukob oko „nepogrešivosti“ desio se poslije objavljivanja Vilsonove epohalne knjige Sociobiologija: Nova sinteza (1975).

Ključna poruka knjige bila je da ponašanje životinja, uključujući čovjeka, ima jasnu biološku bazu.

Kao i mravi, Vilsonove omiljene životinje, i ljudi su genetski predodređeni za socijalno ponašanje.

Naučno opravdanje za ovu tezu Vilson je pronašao u matematičkoj formulaciji altruizma oksfordskog biologa Vilijama Donalda Hamiltona, po kome je altruizam genetski fenomen koji se lako detektuje njegovom matematičkom formulom, iz koje je izrastao koncept inclusive fitness (teško prevodivo na srpski).

Ukratko, ovaj koncept ima bazu u rodbinskoj selekciji – prirodna selekcija favorizuje altruizam tako što genetska srodnost aktera prevazilazi odnos bioloških troškova i koristi.

Npr, reproduktivni uspjeh bliskih rođaka nerijetko uključuje žrtvu jednog od njih – srodnik 1. stepena zanemaruje vlastitu reprodukciju ili preživljavanje, da bi omogućio/la reproduktivni uspjeh brata/sestre, ili preživljavanje kćerke/sina.

Preživljavaju geni, a ne pojedinci.

Vilson se, prema nekim informacijama, dugo dvoumio oko Hamiltonove formulacije altruizma.

Prelomio je tokom putovanja vozom iz Bostona do Floride.

Na početku – skeptičan, poslije analize tokom višesatnog putovanja, složio kockice.

Opravdanje za Hamiltonovu formulu Vilson je pronašao i u vlastitom iskustvu.

Naime, njegov otac bio je alkoholičar, pa je brinuo o njemu.

U trenucima trezvenosti otac mu se iskreno izvinjavao, što ga je navelo na zaključak da se njegov otac ubio da bi sinu omogućio nesmetano bavljenje naukom.

Bio je to istinski primjer rodbinske selekcije na djelu.

Vilsonova Sociobiologija, neposredno po objavljivanju dobila je pozitivne recenzije nekih eksperata.

Ali, uslijedio je hladan tuš – grupa uticajnih biologa, među kojima i Stiven Džej Guld i Ričard Levontin, objavljuje 1975. pismo u New York Times Review of Books, u kome ga optužuju da preko sociobiologije oživljava duhove eugenike i nacizma.

Pogođen kritikom uticajnih kolega Vilson se pitao da li je možda pogriješio. Ponovo je analizirao detalje svih teza koje je iznio u knjizi i zaključio da je bio u pravu.

Nastavio je da promoviše knjigu sa novim žarom, iako je bio izložen otvorenim negodovanjima.

OBARANJE SOPSTVENE NEPOGREŠIVOSTI: U sljedećih nekoliko decenija Vilson nastavlja intenzivna istraživanja mravlje socijalnosti.

Otvaraju se novi vidici koji bude sumnje u stare teorije.

Dosljedan kritici „nepogrešivosti“, Vilson je 35 godina poslije objavljivanja Sociobiologije naučno oborio Hamiltonovu i vlastitu nepogrešivost.

U studiji objavljenoj u Nature, u saradnji sa dvoje uticajnih harvardskih matematičara, razvio je novu teoriju grupne selekcije.

Socijalne grupe, a ne geni, jedinice su prirodne selekcije.

Nova teorija je ozbiljan izazov geno-centrizmu neodarvinističke biologije.

Opet žestoke reakcije uticajnih biologa kao i prije 35 godina.

Najglasniji kritičar, ovoga puta, bio je Ričard Dokins.

Žestoko se obrušava na Vilsona i optužuje ga za bazično nepoznavanje Darvinizma i koncepta inclusive fitness. Vilson je opet hladnokrvan i uvjeren u validnost nove teorije.

Sukob između njih dospio je i na BBC (Newsnight, 2014), Vilson je na pitanje voditelja o njegovom sukobu sa Dokinsom, rekao da on sa njim nema nikakvog spora, jer je Dokins novinar.

Prema Vilsonu „novinari izvještavaju šta su naučnici otkrili“.

U cilju promocije nove teorije Vilson je napisao popularnu knjigu Socijalno osvajanje Zemlje.

U njoj je detaljno opisao nove principe socijalne organizacije mrava i ljudi, organizama tako dalekih na evolucionoj skali, a bliskih po socijalnoj organizaciji.

Posljednjih par decenija života Vilson se posvetio ekološkim problemima.

U intervjuima i knjigama suptilno kritikuje odnos prema drugim vrstama i prirodi uopšte.

Korsiti englesku skraćenicu HIPPO (H – habitat loss / gubitak staništa, I – invasive species / invazivne vrste, prvo P – pollution / zagađenje okoline, drugo P – human population / ljudska populacija, O – overharvesting / prekomjerne žetve i izlovljavanja), da opiše antropogene ekološke efekte.

Jedan je od osnivača Fondacije biodiverziteta koja nosi njegovo ime, a misija joj je bolje razumijevanje ekologije.

To nije posao za amatere, kakvih je mnogo u svijetu (uključujući i Srbiju).

Razumijevanje egzistencijalnih rizika uzrokovanih ljudskim uticajem na oikos, ili zajednički planetarni živi dom, posao je za vrhunske ekološke eksperte, suptilne edukatore, odgovorne novinare i političare.

Cilj je da se zaštite ključne vrste od kojih zavise ekosistemi.

U tekstu misije Fondacije biodiverziteta je i Vilsonova rečenica – „Gubitak ključne vrste je poput bušilice koja slučajno udari u dalekovod. To uzrokuje da se svjetla ugase svuda“.

Edvard O. Vilson bez sumnje je bio posljednji renesansni biolog.

NJegov odlazak je veliki gubitak za nauku.

Epoha u kojoj živimo po mnogo čemu je suprotna renesansi.

Obilježena je parcelizacijom znanja protiv čega se Vilson borio u knjizi Consilience (Svecu i grešniku je sveznanje, kao veza između svih formi znanja, prev. PS), intelektualnim šarlatanstvom i prekomjernim dozama političke korektnosti.

Zato nije iznenađenje što je odlazak istinskog renesansnog uma, iz antirenesansnog vremena, ispraćen plitkoumnim nekrolozima u Scientific Americanu i Spectatoru (vidjeti tekst Milana Ćirkovića na Talas.rs).

Nekrolozima što promovišu intelektualno sljepilo autora, kao nepogrešivi simptom sveopšteg pada epistemoloških standarda. Takvi nekrolozi, u svjetlu sumnjivih intelektualnih normi epohe, istinski su kompliment za Vilsona.