Grad i država

To je bio razlog što sam izabrao građevinske zakone koji najpotpunije svedoče o sadržaju, smeru i okolnostima modernizacije Srbije. Pre svega želeo sam da saznam kako je nastajala država između dva vekovna carstva, osmanskog i habzburškog, i to s drugačijim stanovništvom po naravi, običajima, jeziku u veri. Verujem da nijedna država u Evropi nije nastajala u takvim okolnostima.

Prvi ukaz Kneževina je donela 1835. godine posle hatišerifa od 1830. i fermana od 1833. da bi već 8. marta 1837. knez Miloš doneo Ukaz o ušoravanju sela. Tim se ne kaže da već nije bilo varoši i zbijenih sela (na primer, Donji Milanovac, Lepenica ili Požega), već da se knez Miloš odlučio da izda Ukaz „da se svim silama, kako starešine, tako i kmetovi, postaraju da se sela ujedno zbijaju i ušoravaju, da bi se blagostojanije narodno, otud proizlazeće, umnožavalo“. Ukazom se htelo jasno reći da Srbija raštrkanih kuća i sela pripada prošlosti i da kreće evropskim putem u razvoju. Iza prvog ukaza sledila je porodica zakona. Počela se rađati država.

Tokom pola veka Srbija je prošla put od raštrkanih sela do gradnje grada Beograda. Idući putem bez iskustva i s malim brojem stručnjaka, zakonodavni razvoj se izdvojio od ustavnih borbi oko „vladalačke vlasti“, opredelio se za „narodnu“ Srbiju i, u osnovi, prihvatio zakonodavno iskustvo Austrougarske monarhije.

Stvaranje države podrazumevalo je uspostavljanje vlasti i njeno „ustroenie“ – od opštine, sreza, okruga do države. Ustanove vlasti, kao i druge javne građevine, gradile su svoje zgrade. Znatna izgradnja zgrada otvorila je novo područje upravne vlasti – graditeljstvo (pored unutrašnjih dela, pravde i finansija). Zakoni su opet svedoci. Odeljenje za građenje izvučeno je iz Ministarstva unutrašnjih dela (1851), osamostaljeno u Glavnu upravu građevina (1859) i sa proširenjem poslova i značaja 1878. postalo Ministarstvo građevina.

Sredina 1860. godine posebno je značajna u razvoju graditeljstva zemlje. U toku četiri godine donose se zakoni o javnim drumovima, javnim građevinama, naseljavanju, pomaganju industrijskih preduzeća, i kao pretpostavku da se ovaj sled graditeljskih poduhvata ostvari donosi se Zakon o zauzimanju privatnih nepokretnih dobara za opštenarodnu potrebu (eksproprijacija). Iako nema podataka o rezultatima ovog zakona, posebno o primeni kaznenih odredbi, zakoni svedoče o vitalnom razdoblju Srbije i građenju. To je vreme tzv. Namesničkog ustava.

Poseban značaj imao je zakon da se ubuduće javne građevine i crkve planiraju i grade u okviru Ministarstva građevine (1887). Okupljena je grupa istaknutih arhitekata (A. Bugarski, J. Ilkić, V. Nikolić, N. Nestorović i dr.) koji su arhitektonskoj baštini Srbije ostavili značajne spomenike kulture.

Savesnost, ali i spremnost Ministarstva građevina da se ugleda na rad Ministarstva građevina u Beču ilustruje Predlog Građevinskog zakona za varoš Beograd i druge varoši i varošice koji je podnet Skupštini 1894. godine. Predlog je rađen po uzoru na bečki i ima 155 članova koji sadrže detaljne odredbe o dozvolama za podizanje svih novih zgrada i veće prepravke na njima, regulacionoj liniji i nivou ulice, o kaldrmisanju ulica, bezbednosti u slučaju požara, sanitetske propise i da sve varoši i varošice moraju podneti plan regulacije i nivelacije ministru građevina na odobrenje, pre koga se ne sme podizati nijedna građevina. Ovakav predlog koji bi se odnosio na sve varoši i varošice u Srbiji nije, zbog velikih razlika među njima, mogao proći u Skupštini, pa ga je Ministarstvo svelo na trećinu podobnu za Beograd, a Skupština ga usvojila kao Zakon građevinski za varoš Beograd 1896. godine.

Osim zakonodavnog sadržaja u zbornicima nalazimo i raspise čija pojava daje jasniju sliku o shvatanju Ministarstva građevina o uređenju zemlje. Navodim ih: to je raspis ministra građevina (1861) o regulisanju ulica i, odmah uz to, o njihovom kaldrmisanju po principu tri trećine; levu i desnu kaldrmišu vlasnici kuća, a sredinu opština. Godine 1890. ministar građevina, na molbu Srpske kraljevske akademije, upućuje raspis svim načelnicima kojim „nalaže da građevinski činovnici paze na starine koje bi se našle, da ih pribiraju i čuvaju … i ako bi trebalo učiniti kakve opravke na gradovima, mostovima i drugim građevinama da se svakad prethodno čuje o tome glas ministra prosvete“ („anticipacija“ zakona o zaštiti spomenika kulture).

Ne može se prenebregnuti da je konstruktivni sled graditeljskih zakona i uredaba tekao u senci borbi dve dinastije, koja se završava svirepim ubistvom kralja Aleksandra Obrenovića i kraljice Drage i izbacivanjem njihovih tela na ulicu, što je u građanskoj manjini u Srbiji i u Evropi XX veka izazvalo zgražanje.

Promena šest ustava u Srbiji podstiče nas da utvrdimo koliko su ustavne promene uticale na donošenje zakona. Autori knjige o ustavima tog vremena ne ukazuju na postojanje ovog uticaja. Zaključak je značajan: ustavi obuhvataju materiju koja im, po definiciji, pripada, a zakoni uređuju materiju stručne oblasti za koju su doneti. To su dva toka o uređenju države i svaki ostaje u svojim okvirima.

Knez Miloš i njegovi sledbenici shvatili su da Srbija može postati evropska država samo ako izgradi gradove i u njima uspostavi državne i gradske institucije. Nastojanja nisu bila sporna, ali im se suprotstavljao dvojni karakter srpskog društva u kojem je vodeći sloj promoter novog, ali, istovremeno, čuvar starog. Novi gradovi, Požega (regulacioni plan iz 1832), Loznica (plan iz 1833), Raška (plan iz 1835), Šabac (takođe plan), Aleksinac (iz 1839), Milanovac (iz 1855), Bajina Bašta (iz 1855), nisu mogli stvoriti urbani karakter zemlje. Postojeći, značajniji, prilagođavali su se zatečenom stanju i ostali su protivrečni i u svojoj osnovi i u sadržini. Sledili su osmansku dispoziciju grada, u njima nije bilo mesta za gradski trg, gradske ulice, skladan razmeštaj javnih građevina. Nesumnjivo je da se, ipak, koračalo putem ka urbanoj državi.

Miloš je postavio stazu, ali je trebalo „ugaziti“ put koji su feudalne zemlje prošle tokom proteklih stoleća. Država Srbija se u svom razvoju nalazila između prošlosti koja je manjina nastojala da prevaziđe i budućnosti koju seljačka većina nije mogla da dostigne.

Srpska akademija nauka i umetnosti objavila je posthumno knjigu Branislava Krstića (1922-2016) Modernizacija Srbije graditeljskim zakonima od 1837. do 1903. godine (urednici akademici Časlav Ocić i Milan Lojanica). Ovom knjigom kompletiran je inače bogat opus Branislava Krstića posvećen urbanizmu i prostornom planiranju na području bivše Jugoslavije proteklih vekova i milenijuma. Krstić je bio istaknuti saradnik našeg lista. Izdavačka kuća Dangraf – Danas objavila je njegovu zapaženu knjigu Amputirano Kosovo o spomeničkom nasleđu Kosova i manipulaciji njime u aktuelnim političkim sporovima između Srba i Albanaca.

U dogovoru sa autorovim naslednicima i izdavačem, Danas prenosi delove uvodne studije iz knjige Branislava Krstića o graditeljskim zakonima u Srbiji. Izbor i oprema teksta redakcijski.