Gradovi srednjeg veka

Branislav Krstić: SPOMENIČKA BAŠTINA SVJEDOČANSTVO I BUDUĆNOST PROŠLOSTI (8)

Branislav Krstić (1922) bio je savezni savetnik u vladi Jugoslavije nadležan za urbanizam, prostorno uređenje, čovekovu sredinu i baštinu (1968-1982), profesor po pozivu na postdiplomskim studijama Arhitektonskog fakulteta u Beogradu (1972-2003), predstavnik Jugoslavije na konferencijama i u telima UN, pa i Komitetu za svetsku baštinu Uneska, gde ostvaruje upis prvih pet dobara u Listu svetske baštine (1978). Tematska enciklopedija „Spomenička baština svjedočanstvo i budućnost prošlosti“, čije delove objavljujemo uz dopuštenje autora, njegovo je životno delo. U knjizi je obradio dosad najpotpuniju enciklopediju spomeničke baštine južnoslovenskih zemalja. Ne prihvatajući da su spomenici kulture skup ad hoc izabranih spomenika „izvučenih“ iz vremena i okruženja u kojem su nastali, baštinu je istražio kao autentično svedočanstvo civilizacija i istorijskih razdoblja. U vreme novih interpretacija prošlosti ona ostaje nesporan oslonac u njenom tumačenju. Baštinu tumači i kao okruženje za arhitekturu budućnosti.

Iz tematske enciklopedije, koja sadrži deset poglavlja u kojima autor istražuje istorijske gradove, javnu, stambenu, versku, vojnu, privrednu, memorijalnu i narodnu arhitektonsku baštinu, objavljujemo samo izvode iz poglavlja o istorijskim gradovima.

Završetak starog vijeka koji je obilježio kraj rimske civilizacije vezuje se za dva istorijska događaja, premještanje sjedišta Carstva i pobjedu hrišćanstva. Prestonicu Carstva Konstantin je premjestio (330) u Vizantion (osnovan 667. prije n.e.), od tada nazvan Konstantinopolis i na njega su prenijete privilegije Rima. Ipak, suštinska promjena u karakteru Imperije nagovještena je prihvatanjem hrišćanstva kao ravnopravnog sa rimskom državnom vjerom (Milanski edikt, 313) i, potom, njegovim proglašenjem za jedinu religiju Imperije (Konstantinopolis, 381). Car je postao „dominus et deus“ (vladar i bog). Sjedište prvosveštenika hrišćanstva, pape, ostalo je u Rimu. Diskontinuitet u razvoju rimske imperije donijele su i najezde i seobe Germana (Goti) i Huna (u V st., Goti su osvojili Rim 410), potom Avara i Slovena (u VI i VII st.). U zapadnom, većem dijelu Imperije, oni su opustošili gradove, osvojili teritorije, razrušili privredu i doveli do invazije novog stanovništva i nakon opšteg rasula, vjera je postala jedina koheziona snaga. Nakon ovih dramatičnih promjena politička karta Evrope temeljito je izmjenjena. Srednji vijek u Evropi obilježila je dominacija hrišćanstva.

Promjene, naročito opstanak Rimskog carstva samo u istočnim krajevima i podjela hrišćanstva, imale su dalekosežne posljedice i na tlu južnoslovenskih zemalja. Naime, Teodosije Prvi zavještanjem (395) podjelio je Carstvo; starijem sinu dao je istočni i mlađem zapadni dio Imperije. Kasnije, Justinijan (vladao 527–565) je ujedinio i ojačao Carstvo. Proces osamostaljenja zapadnog dijela završio se u VIII st. i za vrijeme cara Karla Velikog (vladao 768–814) formirano je moćno Franačko carstvo. Mirom u Ahenu (812) Franačko i Rimsko carstvo podijelili su teritorije i njihove granice su prolazile zapadnim i središnjim dijelovima tla koje su naselili južni Sloveni. Uporedo s opstankom dva carstva sve više se dijelila i hrišćanska crkva na katoličku i pravoslavnu; formalno se podijelila 1054. godine. I granice ove podjele uglavnom su išle istim teritorijama. Na području istočnog carstva, koje je kasnije nazvano Vizantijskim, državna i vjerska vlast su, po pravilu, objedinjene u ličnosti vladara, a to je u državama koje su se osamostalile vodilo ka autokefalnim crkvama. Na Zapadu državna i vjerska vlast bile su odvojene i crkva je ostala univerzalna. Odvajanje države od Crkve sadržalo je puteve evolucije, a teokratija puteve „zaustavljenog razvoja“. Podjele i razlike duboko su upisane u arhitektonskoj baštini ovog tla.

U srednjem vijeku u Rimskom carstvu zasnovana je civilizacija koja je, kasnije, nazvana vizantijskom. To je civilizacija koja nema jasna obilježja kao helenska i rimska. Vjerovatno zato što je dio njenih obilježja sadržan u helenskoj i rimskoj, a bitan dio u hrišćanstvu koje se ne može definisati kao civilizacija.

Nastavlja se

Caričin Grad (Iustiniana Prima, VI st.), zapadno od Leskovca, koji je podigao Justinijan I u rodnom kraju, u tradiciji gradnje gradova imperatora. Grad je bio u središtu snažno branjenog sjevernog Ilirika i Justinijan ga proglašava njegovim glavnim gradom (533); postaje i episkopsko sjedište. Grad je na brežuljku u sastavu dvije riječice i terasasto je komponovan. Na najvišem platou otkrivena je akropola s ostacima episkopalnog kompleksa. Od akropole se spušta ulica preko foruma, koji je na terasi Gornjeg grada i nastavlja se ka Donjem gradu (decumanus), a sa foruma, lijevo i desno, pruža se glavna ulica (cardo). Forum i ulica opervaženi su porticima i na forumu su očuvani ostaci javnih zgrada i crkve, a u ulici su se nalazile zgrade s radnjama u prizemlju i stanovima na spratu. U Donjem gradu su ostaci bazilike, termi i akvedukta. Grad je opasan fortifikacijama, a izvan njih je groblje. Iustiniana Prima je jedinstven grad. Integrišući gradograditeljstvo rimske antike i ranovizantijskog razdoblja izuzetno je svjedočanstvo ne samo graditeljstva, nego i vremena u kojem nastaje. U vrijeme bezvlašća u Vizantu (602–610) grad je napušten i zaposjedaju ga slovenska i avarska plemena; nastupa ruralizacija grada i poslije 615. ne pominje se.