Homeri u dinarskim brdima

Marko Živković: SRPSKI SANOVNIK (19)

Marko Živković (1961) predaje antropologiju na Univerzitetu Alberta (Kanada). Diplomirao je kliničku psihologiju na Filozofskom fakultetu u Beogradu, a magistrirao i doktorirao antropologiju na Čikaškom univerzitetu. Objavio je više radova o Srbiji, bivšoj Jugoslaviji, Jugoistočnoj Evropi i Japanu, o problemima postsocijalizma, antropologiji prostora i vremena i o upotrebi sna kao modela u društvenoj teoriji. Autor je iz ovog izdanja „Srpskog sanovnika“ (Biblioteka XX vek) izostavio istorijske, geografske i druge podatke koji su u originalu namenjeni stranim čitaocima. Prevod: Miroslava Smiljanić Spasić.

„Bosanski Srbi su u ovom trenutku možda najomraženija grupa ljudi u zapadnom svetu“, kaže se u uvodu.

Slike Muslimana u koncentracionim logorima, i priče o zverstvima i ubistvima izazivaju užas i gnev. Ono što nije tako široko poznato jeste da Radovan Karadžić, srpski lider, sebe smatra pesnikom. Šta god neko mislio o njegovoj poeziji ili njegovom političkom stavu, nema sumnje da je seljačka tradicija epskog stiha, koja je u bosanskim planinama preživela od srednjeg veka, združena sa iracionalnim shvatanjem istorije, doprinela raspaljivanju stravičnog sukoba u onom što je nekad bila Jugoslavija.

Dovesti u vezu dinarske brđane, epsku poeziju i varvarstvo, znači oživeti diskurs koji postoji još od mletačke Prosvećenosti. Krečnjački vrhovi Dinarskih planina u dalmatinskom zaleđu bili su stanište Morlaka – brdskog naroda koji je izneo na glas Alberto Fortis (1778) u delu Viaggio in Dalmazia objavljenom 1774, gde im se divi zbog „nevinosti i prirodne slobode karakteristične za pastoralna vremena“, ali, ispostavlja se, najviše zbog njihovih homerskih postignuća u herojskoj poeziji. „Primitivni Morlaci su, posle Fortisovih putovanja, postali potpuna intelektualna senzacija u Evropi, privlačeći pesničku pažnju i Getea i Herdera u dalekom Vajmaru“, piše Lari Vulf. Fortis je našao žive Homere u dinarskim brdima početkom osamdesetih godina osamnaestog veka, Milman Peri ih je našao početkom dvadesetih godina dvadesetog veka, a u Crnom jagnjetu i sivom sokolu Rebeke Vest tridesetih godina istog veka takođe se mogu naći „intelektualni tragovi ovog sentimentalnog ’morlakizma’ Prosvećenosti“. Stavljajući naporedo baš ovaj planinski venac i epsku poeziju, Pavlikovski i Kifner su se nadovezali na preko dva veka staru zapadnjačku tradiciju pisanja o ovom regionu. No, u njihovom opisu, kao i u velikom broju zapadnjačkih novinarskih komentara o slomu Jugoslavije, ovo povezivanje geografije i karaktera nije služilo romantizovanju gorštačkih pesnika i njihovog herojskog načina života koji nestaje, već pokušaju objašnjenja nasilja.

Spoljašnji posmatrači nisu bili jedini koji su koristili geografijom određen nacionalni karakter da objasne jugoslovensko nasilje ili politiku uopšte. I sami Jugosloveni često su se pozivali na opoziciju između gorštačkog i ravničarskog mentaliteta u svom internom raspodeljivanju krivice i pokušajima da objasne žestinu raspada. Različiti idiomi, povezivani sa ovom „vertikalnom“ dimenzijom, označavali su razlike među grupama na način koji je iskazivao istu onu rekurzivnu logiku koja je u prethodnom poglavlju operisala u „horizontalnoj“ simboličkoj geografiji. I opet, srpsko-hrvatski kontrasti nude paradigmatičan primer. Opozicija gorštak-ravničar projektovana je na srpskohrvatsku opoziciju, da bi se zatim rekurzivno reprodukovala na obema stranama kako su ove počele otkrivati sopstvene interne brđane i ravničare. Vrednovanje termina pri tom je često bivalo manihejsko. Jedan je bio oličenje dobra, drugi oličenje zla, s tim što su se procene lako preokretale zavisno od situacije i političkih programa.

Postojalo je više planinskih lanaca u nekadašnjoj Jugoslaviji, ali je samo „stenoviti hrbat Dinarskih planina“ iznedrio onaj brđanski tip koji je u sebi nosio istinski simbolički naboj. Povezivanje ovih planina sa osobenim herojskim etosom i mentalitetom seže unazad bar do Fortisa, ali je ugledni srpski etnogeograf Jovan Cvijić (1865- 1927) bio taj koji je nedvosmisleno ustanovio i obradio dinarski gorštački sindrom u jugoslovenskom političkom imaginarijumu. Dinarski gorštak je samo jedan od njegovih balkanskih psiholoških „profila“, ali je daleko najuticajniji. Kako misli Kejti Karmajkl, on ga je prvobitno konstruisao iz „velike želje da stvori vezivni simbol za svaku buduću južnoslovensku državu“.

Nastavlja se