Hvatanje u koštac s likom intelektualca

Ranko Munitić: ADIO JUGO-FILM (10)

Kako su se ’68 i crni talas odrazili na jugoslovensku kinematografiju, kako se razvijao mladi jugoslovenski film i koliki uticaj je na naše „filmske radnike“ imala Praška škola saznaćemo iz knjige zapisa „Adio jugo-film“ Ranka Munitića (1943 – 2009), nedavno preminulog scenariste i filmskog i televizijskog kritičara čija su kritičarska zapažanja obeležila stvaralaštvo mnogih sineasta i teoriju o jugoslovenskoj i srpskoj kinematografiji.

Tomislav Radić uspeva u Zagrebu režirati dva izuzetna projekta („Živa istina“ – 1972, „Timon“ – 1973), onda biva eliminisan iz produkcije, Zoran Tadić debituje 1981. odličnim psihološkim trilerom „Ritam zločina“, zatim ređa tek solidne varijacije na slične teme, Dejan Šorak gubi dah nakon „Male pljačke vlaka“ (1984) i „Oficira s ružom“ (1987)… U Skopju se izdvaja samo Stole Popov („Crveniot onj“ iz 1981, „Srećna nova ‘49“ iz 1986)… Smrt stiže Ivicu Matića, najuspešnijeg sarajevskog kino-amatera, u dvadeset osmoj godini, nakon sjajnog profesionalnog debija „Žena s krajolikom“ (1975), Emir Kusturica već prvim celovečernjim filmom („Sjećaš li se Dolly Bell?“, 1981) osvaja u Veneciji Zlatnog lava za debitanta, drugim („Otac na službenom putu“, 1985) nominaciju za „Oskara“ i Gran pri u Kanu… Vuk Babić ne odmiče u Beogradu od „Bremena“ (1972), isto sleduje Živku Nikoliću nakon „Beštija“ (1977), pojedinim uspesima ističu se Slobodan Šijan („Ko to tamo peva“ iz 1980, „Maratonci trče počasni krug“ iz 1982), Goran Paskaljević („Zemaljski dani teku“ iz 1979, „Tango argentino“ iz 1992) i Branko Baletić („Balkan ekspres“, 1983), Jovan Aćin pogiba nakon briljantnog „Bala na vodi“ (1985).

Glavnu ulogu u kritičkom i problemskom napredovanju kinematografije odigrat će sedamdesetih i osamdesetih Miša Radivojević, Vlatko Gilić, Goran Marković, Srđan Karanović, Rajko Grlić, Lordan Zafranović i Emir Kusturica, momci pristigli iz kratke profesionalne produkcije, iz redova kinoamatera ili sa studija na FAMU, kultnoj filmskoj akademiji u Pragu. Upravo njih čeka krupan zalogaj: da razreše davnašnji gordijski čvor jugo-filma, problemski kinematografski dug star dve decenije. Znači, hvatanje u koštac s likom intelektualca: ne onog uobičajenog, mirnog i upokorenog, nego gnevnog, pobunjenog, s kletvom na usnama.

Centralna dramatis persona, karakteristični nosilac zapleta u trijumfima našeg novotalasovskog ciklusa šezdesetih, bio je muškarac (ili žena, ali ređe), mladić – ili srednjih godina, u isti mah indirektni pobunjenik i nesumnjivi gubitnik: neko ko će, poveden više ili manje osvešćenim nezadovoljstvom u vezi svog mesta na sceni opstanka, krenuti linijom odupiranja, instinktivnog ili bar delimično osvešćenog protivljenja životu koji mu pripada; ali je od početka izvesno da njegov otpor, sitna ljudska kletva, neće ništa promeniti u generalnoj shemi postojanja, sem što će svog nosioca brže ili polaganije odvesti do poraza, najčešće i smrti.

Otud se, u bitnim projektima Saše Petrovića, Makavejeva, Žike Pavlovića, Puriše, Miće Popovića, Kadijevića ili Antića, pojavljuju mahom pobeđeni antijunaci – malobrojni koji uspevaju preživeti, uz znatno dužu kolonu onih što umiru, bivaju ubijeni ili skončavaju kao ludaci.

Još nešto karakteriše taj novotalasovski personaž: sve su to, uglavnom, instinktivci, bića nagona, sirove svesti, u većoj ili manjoj meri podložni neosvešćenim porivima koji ih, poput snežnih pahuljica u mećavi, odnose bizarnim, ponekad morbidnim, najčešće fatalnim strujama.

Naš „moderni autorski film“ uglavnom iz kruga svojih zanimacija izostavlja lik i motiv intelektualca: saznanjem i samosaznanjem oboružanog čoveka koji, dobijajući ili gubeći na stvarnosnom ruletu, zna ko je, šta i radi čega hoće, ili bar šta bi želeo da se kolo sreće počne okretati u njegovu korist, mislioca koji, nezadovoljan, glasno postavlja pitanja i traži jasne odgovore.

Nastavlja se