Intelektualno-politički rascep konstanta moderne istorije Srbije

Iz bilansa političkog pluralizma u Srbiji proizilazi više pitanja.

Šta je on značio za pojedinca, a šta za društvo u celini?

Kakvi su učinci velikog broja političkih stranaka na početku za razvoj predstavničke demokratije?

Da li su izbori slobodni, a vlast smenjiva, kontrolisana i podeljena?

Ukratko: gde se Srbija – posmatrana sa stanovištva političkog pluralizma – danas nalazi?

Podela u malobrojnoj inteligenciji u Srbiji nakon sticanja državne nezavisnosti 1878. godine – između Istoka i Zapada: U studiji o Vladimiru Jovanoviću, donosiocu ideje zapadnoevropskog liberalizma u Srbiju šezdesetih godina 19. veka, i, istovremeno, jednom od najvećih nacionalnih romantičara u njenoj istoriji, citirala sam njegovog sina, Slobodana Jovanovića, istoričara, pravnog teoretičara, kasnije i političara.

Na sinovljevo pitanje ocu zašto je njegovo pokoljenje toliko veličalo srpsku srednjovekovnu prošlost, otac je odgovorio: „Nismo imali od čega drugog da počnemo.“

Malobrojna inteligencija u Srbiji, uključujući i Svetozara Markovića, koji je u Srbiju doveo i ideju socijalizma, sledila je Vladimira Jovanovića.

I Marković je, kao i Vladimir Jovanović, bio podeljen.

Samo, on je bio kritičar nacionalnog romantizma i ideje obnove srednjovekovne srpske države, suprotstavljajući joj ideju federacije balkanskih naroda koja bi se zasnivala na narodnoj samoupravi.

Započeta u Ujedinjenoj omladini srpskoj (1866), produbljena posle ubistva kneza Mihajla (1868), podela na liberale i socijaliste dobila je novu dinamiku nakon sticanja državne nezavisnosti, na Berlinskom kongresu, 1878. godine.

Na pitanju orijentacije mlade nezavisne države došlo je do podele u malobrojnoj srpskoj inteligenciji.

Ova podela je upoređivana sa podelom slovenofila i zapadnjaka u ruskoj inteligenciji, četrdesetih godina 19. veka.

U nastojanju da se prihvate tekovine razvoja na Zapadu (prosvećenost, tehnička civilizacija), i, u isto vreme, sačuvaju temeljne socio-ekonomske ustanove ruskog života (mir, opština, samouprava, samodržavlje), razvijeno je slovenofilstvo kao učenje.

U drugoj polovini 19. veka, slovenofilstvo (u 20. veku: slovensko bratstvo i proleterski internacionalizam), i kao učenje i kao pokret bilo je u funkciji imperijalne politike ruske države.

Srpski slovenofili, odnosno rusofili, sledili su izvorno učenje, i imali su tesne veze sa ruskim slovenofilima (dobrovoljci u ratovima 1876 / 1877 / 1878; preko njih je Nikola Pašić iz emigracije, posle 1883, uspostavio veze sa zvaničnim krugovima u Rusiji).

Dakle, nakon 1878, zapadnoevropske institucije (jer, kako je govorio Nikola Pašić, u zapadnim zemljama to vole da čuju), ali sa nepromenjenim sadržajem socioekonomskih ustanova srpskog života (zadruga, opština, samouprava).

Prioritet je bio dovršavanje oslobođenja i ujedinjenja srpskog naroda.

Za taj cilj treba se spremati, a to znači – eliminisati sve što bi moglo voditi razlaganju unutar celine (Nikola Pašić govorio je da je kolektivna sloboda srpskog naroda važnija od individualne slobode u kneževini – kraljevini Srbiji).

Srpski zapadnjaci težište su stavljali na razvoj mlade nezavisne države u dubinu: privreda, politički i kulturni život, po ugledu na male zapadne države.

Za razliku od socijalista, odnosno od radikala, koje je Slobodan Jovanović smatrao nesvršenim đacima, vođi zapadnjaka, odnosno naprednjaci bili su, po Simi Ćirkoviću, prvi intelektualci u Srbiji u modernom smislu reči. Pomenuta podela poprimila je karakter istorijske konstante.

Ona je postavila granicu koja je prolazila kroz sva razdoblja potonje istorije Srbije.

Model partije koji je nadživeo sebe: Političke stranke u Srbiji stvorene su relativno rano: četiri godine nakon osnivanja Nacionalno-liberalne federacije u Velikoj Britaniji, 1877.

Prva politička stranka u Srbiji – Narodna radikalna stranka – osnovana je 1881-1882.

Njeno organizovanje izazvalo je i organizovanje druge dve stranke – Napredne stranke i Liberalne stranke.

Sve tri stranke postojale su i pre svog formalnog organizovanja.

Kristalisale su se kroz duge međusobne sukobe u Narodnoj skupštini i štampi. Klice sukoba između Narodne radikalne stranke i Liberalne stranke, nalaze se još u podeli Ujedinjene omladine srpske na liberale i socijaliste.

Proklijale su posle ubistva kneza Mihaila (1868), i produbile se u vreme donošenja Ustava iz 1869, prvog nacionalnog ustava, i u ratovima 1876. i 1877-1878.

Kulminirale su na pitanju orijentacije mlade nezavisne države.

Narodna što je značilo seljačka država poput velike zadruge, ili – s obzirom na međunarodne obaveze koje je Srbija preuzela na Berlinskom kongresu (izgradnja prve železničke pruge) – moderna država, po ugledu na zapadne države sa institucijama i činovnicima koji se brinu o primeni pravila i zakona.

I, dok su poslanici u Narodnoj skupštini pitali Jovana Ristića, predsednika Vlade, ko je njega, uopšte, ovlastio da preuzima obaveze, Stojan Novaković im je objašnjavao da je poštovanje međunarodnih obaveza merilo kredibiliteta svake države.

Napredna stranka potekla je iz drugog kola liberala, koje je bilo okupljeno oko lista Videlo.

Njeno vođstvo (Milan Piroćanac, Milutin Garašanin, Stojan Novaković, Čedomilj Mijatović) činili su pravi intelektualci, u modernom smislu reči.

Svi su imali profesije, živeli od svog profesionalnog rada i dali veliki doprinos sferama javnog života izvan politike.

Za njih, sticanje državne nezavisnosti predstavljalo je istorijsku prekretnicu: od razdoblja ustanaka, ratova i drvenih plugova na razdoblje mira, prosvećivanja, privrednog razvoja.

Drugim rečima, na razdoblje modernizacije, odnosno evropeizacije Srbije. Slobodan Jovanović nalazio je da je „naprednjačko udaljavanje od Rusije i približavanje Zapadu… bilo jedna politička potreba… Naprednjacima se činilo da bi Srbija bila osuđena na primitivnost ako se ne bi oslobodila ruskog uticaja“.

U isto vreme, pisao je, „modernisanje Srbije bilo je koliko potrebno toliko i nepopularno. To je već imalo nivo istorijske konstante“.

Koliko su ideolozi i akteri političkog pluralizma, na prelazu iz 20. u 21. vek, bili svesni odnosa između potrebe modernisanja i njene nepopularnosti?

Koliko su bili spremni da staru paradigmu zamene novom, i šta je imala da znači nova paradigma?

Odgovore na ova pitanja treba tražiti i u tridesetogodišnjem iskustvu političkog pluralizma u Srbiji.

Savremeni izazovi srpskog društva u svetlu glavne kontroverze u srpskoj istoriografiji: Iako se nagoveštaji kontroverze o idejnom poreklu prve političke stranke u Srbiji – Narodne radikalne stranke – mogu naći i ranije, do njene artikulacije došlo je osamdesetih godina, u vreme vraćanja na ideju političkog pluralizma u svim zemljama realnog socijalizma, uključujući i nesvrstanu i samoupravnu Jugoslaviju.

U Srbiji – tek nakon 2000. godine, nakon sloma režima Slobodana Miloševića. Reflektujući rasprave o komunizmu među ideolozima i akterima političkog pluralizma („režim nametnut sovjetskim tenkovima“; „aberacija u odnosu na srpsko građansko društvo“), u srpskoj istoriografiji došlo je do kontroverze o idejnom poreklu prve političke stranke u Srbiji.

Jedna grupa srpskih istoričara stajala je na stanovištu da stranka za svoje idejno poreklo duguje zapadnoevropskom liberalizmu, i da je nastala po uzoru na demokratsku stranku Leona Gambete u Francuskoj.

Zaključci su izvedeni metodom upoređivanja programskih dokumenata.

Istraživanja zasnovanih na izvorima nije bilo.

To je bila jedna od onih interpretacija istorijskih pojava čija je forma poistovećivana sa njihovim sadržajem.

Pragmatični politički razlozi povezivali su političke aktere i istoričare.

Na drugoj strani došlo je do vrlo plodne saradnje srpskih i ruskih istoričara. Istraživanja u srpskim i ruskim arhivama, kritička izdanja istorijskih izvora, objavljivanje naučnih studija (organizacija, ideologija, vođa). U krajnjem rezultatu: jedinstven zaključak o ruskom revolucionarnom narodnjaštvu kao idejnom izvoru Narodne radikalne stranke.

Naravno, od posebnog značaja bila su svedočanstva neposrednih aktera (prepiske, listovi i časopisi u Srbiji i u ruskoj emigraciji, neposredne veze Srba i Rusa u Prvoj internacionali).

Model organizacije prvi srpski socijalisti (Svetozar Marković i potonji radikali) dugovali su jednom od ideologa ruskog revolucionarnog narodnjaštva – P. L. Lavrovu.

Po njemu, kritički misleće ličnosti organizuju se piramidalno (mesni i sreski odbori, glavni odbor sa predsednikom koji je vođa stranke).

Na ovakvom mestu i u ovakvoj ulozi, vođa Narodne radikalne stranke, Nikola Pašić, nalazio se od osnivanja stranke (1881-1882), do svoje smrti 1926. Ova struktura pokretala je i organizovala narod, odnosno seljačku masu.

Za Narodnu radikalnu stranku seljak je bio vezan članskom kartom.

Pripadnost Narodnoj radikalnoj stranci – prema Momčilu Isiću, istraživaču političkog života u Srbiji 1918-1941. – prenosila se sa generacije na generaciju, kao slava i kumstvo.

O Lavrovljevom uticaju na organizaciju Narodne radikalne stranke, možda najbolje govore reči (1875) jednog od njegovih najbližih saradnika, N. V. Smirnova: „Ime Lavrova postalo je široko popularno među srpskom inteligencijom, školskom omladinom… mi ćemo imati uskoro veći uticaj i publicitet u Srbiji nego u Rusiji. Postaćemo organ (Lavrovljev list Pered!) srpskih ali ne ruskih socijalista.“

Ako je zbog svoje organizacije (hijerharizovana struktura unutar masovnog pokreta; čvrsta disciplina i jedinstvo) Narodna radikalna stranka upoređivana sa vojskom, onda je zbog svoje ideologije (koja je nazivana novom verom) uporediva sa crkvom.

Po samodefiniciji, jedino je ona predstavljala narod, dok je druge stranke tretirala kao neprijatelje naroda.

Otuda je na razne načine (izbori koji su ličili na male građanske ratove), trebalo sprečiti dolazak na vlast drugih stranaka, a posle eventualnog silaska sa vlasti kazniti ih tako da ostanu bez ikakve mogućnosti da se na vlast vrate (obračuni sa Naprednom strankom 1884. i 1887. godine – veliki narodni odisaj).

Pored navedenih inspiracija za organizaciju (P. L. Lavrov), za ideje je Narodna radikalna stranka dugovala jednom drugom ruskom revolucionaru – N. G. Černiševskom.

On je bio rodonačelnik ideje o neponavljanju zapadnoevropskog puta odnosno liberalizma i kapitalizma, uz oslonac na socioekonomske ustanove ruskog života (mir, opština, samouprava).

To je dovelo do stvaranja teorije o zaostalosti kao prednosti tj. do ubrzanja istorije posredstvom preskakanja faza u razvoju.

Na toj osnovi razvilo se u Srbiji šezdesetih i sedamdesetih godina 19. veka socijalističko učenje.

Po svojim osnovnim vrednostima, ono takođe spada u jednu od istorijskih konstanti političke istorije Srbije (Svetozar Marković Srbija na Istoku).

Na temelju tog učenja, Narodna radikalna stranka je u Narodnoj skupštini odbacivala ne samo Zakon o železnici, već i Zakon o stajaćoj vojsci, zaštiti zdravlja naroda i stoke, čak i o prskanju vinograda koje je bila napala filoksera.

Na istom temelju je posle, po slovu liberalnog ustava iz 1888, stvorila partijsku državu.

Pošto je, kako kaže liberalni istoričar Živan Živanović, poradikalila bazu imajući u Narodnoj skupštini većinu, ona je imala većinu i u svim državnim institucijama izuzev namesništva.

Dovođenjem svojih pristalica u državni aparat, bez obzira na njihovu kvalifikovanost, ona je, takođe, uvela jednu novu praksu koja se očuvala kao konstanta.

Sa pozicije hegemone stranke, Narodna radikalna stranka koncentrisala se na ostvarivanje zavetnog cilja: dovršiti oslobađanje i ujedinjenje srpskog naroda.

Za vreme njenih vlada, vođena su oba Balkanska rata i Prvi svetski rat.

Njen doživotni predsednik Nikola Pašić bio je ključna ličnost u kneževini/kraljevini Srbiji, i u kraljevini SHS.

Bez njega se – kako je primećivao ruski poslanik Trubeckoj – ništa nije moglo odlučiti: od banalnih do strateških problema.

Ideolozi, a pogotovo akteri političkog pluralizma u Srbiji, nisu bili svesni kontinuiteta ideologije Narodne radikalne stranke.

A, među onima koji su ga bili svesni malo je bilo onih spremnih za diskontinuitet, a još manje onih koji su znali zašto je diskontinuitet nužan.

Jedan od vođa Napredne stranke, Milan Piroćanac, zagovornik sinhrone modernizacije Srbije posle 1878. i predstavničke demokratije, pisao je: „Opasno je biti u sukobu sa vremenom.“ I jedanput, a pogotovo više puta.

Politički pluralizam u Srbiji iz perspektive istoričara i iz perspektive političara: U već pomenutoj knjizi O istoriografiji i metodologiji Sima Ćirković kaže: „Monopol je danas nesumnjivo uzdrman i osporeno je njegovo ideološko opravdanje, ali usled kontinuiteta u metodama i u personalu, novine se u praksi slabo osećaju… mnoštvo partija samo po sebi, ne jemči autonomiju istoričarima u njihovom delanju, ne obećava nove perspektive slobode za ostvarivanje njihove prosvetiteljske misije“.

Političar Zoran Đinđić tražio je i istorijsko i teorijsko objašnjenje prividnosti političkog pluralizma u Srbiji.

On Srbiju nikada nije, u poslednje dve decenije 20. veka, objašnjavao pojavom Slobodana Miloševića, već upravo obratno.

Da nije bilo Miloševića, našao bi se neko drugi, kao što će se – ako se ne izmene uslovi koji takvog čine mogućim – uvek nalaziti.

Istorijski, Srbija je i posle Miloševićevog silaska sa vlasti, smatrao je Đinđić, stajala pred svojom izvornom protivrečnošću: da na osnovama patrijarhalnog društva, kolektivnog i u nacionalnom i u socijalnom smislu, gradi institucije modernog društva koje se zasnivaju na individualnom načelu.

Otuda dominacija političkog monizma.

Teorijski socijalizam je u Jugoslaviji – nerazvijenoj i agrarnoj zemlji – pobedio iznutra.

Bio je dimenzija patrijarhalnog društva.

Ono se reprodukovalo kroz otpor modernizaciji.

Sa svoje strane, socijalizam se radikalno suprotstavljao građanskom društvu.

U tom savezu, koji je sprečavao različitost ideja i programskih orijentacija, sama brojnost partija nije mogla voditi stvarnom političkom pluralizmu.

Politički monizam, i autoritarnost kao njegov izraz, stalno su se reprodukovali.

Đinđićevo i istorijsko i teorijsko razumevanje modela društva koji je stvoren u novovekovnoj istoriji Srbije, Desimir Tošić nazvao je vododelnicom. Za praktično delanje na tragu tog razumevanja Đinđić je imao malo vremena.

Kažnjen je upravo zbog samog razumevanja.