Ishodište hrabrosti pisca

Kad ode iz života, slavimo ga ili zaboravljamo, ostaju naslednici koji se bore za delo, štampanje, preštampavanje i ponekad jeftino reklamerstvo, ili opus brzo i lako tone u zaborav, bez tumača i dobronamernih koji će pokušati da isprave nepravde nanete piscu za života.

Šta i kako će se dogoditi sa opusom istaknute srpske književnice Milice Mićić Dimovske (1947-2013), ne znamo. Ali da je tokom života bila kritkovana, zanemarivana pa i proganjana, neoboriva je činjenica i mrlja na licu kulturne Srbije koje se i dalje krije iza tamnih naočara.

Dva remek dela, romani koje je objavila 1996. odnosno 2002, Poslednji zanosi Milice Stojadinović Srpkinje i Mrena bili su njene ne samo jasne i glasne poruke već i protest protiv mnogih stvari koje su gušile i guše ovdašnju sredinu u velikom rasponu od sredine 19. veka do današnjeg dana.

Hrabrost da se izrazi, mudrost da svemu da formu i iznad svega talenat književnog uobličavanja tema koje je odabrala obezbeđuju joj visoko i neprikosnoveno mesto u srpskoj književnosti novijeg doba. Koliko je od toga imala tokom života?

Kao rođena Novosađanka, damarom je osećala mentalitet i okruženje, a kao jedna od vrednih saradnica Matice srpske imala je uvid u materijalnu zaostavštinu Milice Stojadinović Srpkinje, nekadašnje Vrdničke vile, prve srpske obrazovane pesnikinje koja je u ranoj mladosti okusila književnu slavu.

Originalnim postupkom parafraziranja sentimentalnog romana i pripovedanjem u kome se svojevrsni otklon postiže ponavljanjem skoro refrenske rečenice Sirota moja junakinja! napisala je roman o poslednjim, bednim godinama u mladosti slavne pesnikinje, ne izbegavajući postupke koji se u teoriji klasifikuju kao postmodernistički.

No, prava modernost njenog romana leži u tretmanu teme koja je za nekih stotinupedeset godina doživela više metamorfoza: od glorifikacije mlade pesnikinje koja je stajala na braniku otadžbinskog rata protiv tuđina, gotovo slimbolično, kao živa Sloboda koja vodi narod, voljene i poštovane ne samo zbog njene pameti već i lepote kojoj se divio i sam crnogorski vladika i pesnik, preko razočarane i razvlašćene naslednice očevine koju joj preotimaju braća i snahe, do zrele žene potpuno izneverenih nada koju (malo)građanski Beograd nije prihvatio, i sudbine koja ju je zadesila nakon smrti, ako takve sudbine ima, brzog i skoro potpunog zaborava koji je bio najdublji i najteži tokom sedamdeset godina socijalizma.

Tada je spominjana tek sporadično i skrajnuto, kao kakva Brankova usputna družbenica u dugim šetnjama Stražilovom, sa sasvim nezgodnim nadimkom koji je sebi nadenula. Potom je iz zaborava izvlači Radmila Gikić, priređivač ponovnog izdanja njenog Dnevnika u Fruškoj gori 1985, a engleska slavistkinja Silija Hoksvort piše o njenom delu i sudbini vrlo lucidno i opširno u knjizi Glasovi u senci, hvaleći i roman Milice Mićić Dimovske, za koji kaže da je „invencijom fiktivne biografije izvanredno razumela i opisala ključne dileme njenog života u romanu Poslednji zanosi MSS (Celia Hawkesworth: Voices in the Shadow, Budapest 2000; Službeni glasnik, Beograd 2018).

Naracija romana otkriva nam fini smisao za detalj bez koga ne bi bilo precizne rekonstrukcije epohe, ne toliko vizuelne koliko jezičke jer upravo jezikom koji piše autorka nas vraća u Milicino doba, preklapajući planove pripovedanja umesto da ide pravolinijski, sledom životnih događaja što bi čitav roman svelo na puko prepričavanje jedne sudbine.

Napojena jezikom srpskog romantizma tokom proučavanja originalnih dokumenata i pesnikinjine zaostavštine, u postupku donekle sličnom kao u romanu Bezdno Svetlane Velmar Janković iz 1994, Dimovska pokazuje izuzetnu stvaralačku invenciju koja arhaičnost jezika ne ismeva, već ističe njegovu lepotu skidajući patinu kao sa nekog oltarskog diptiha spasenog iz fruškogorskih manastira.

Radnja romana Mrena smeštena je u Novi Sad, neposredno pre NATO bombardovanja, u atmosferu ideološki i partijski zaraćenih strana koja određuje svaki detalj življenja, od rada u novinskoj redakciji ili zamišljenom Forumu srpskom (koji je očigledna aluzija na Maticu), pa do boravka u vikendicama i sojenicama na Dunavu. Struktura romana zamišljena je u krugovima koji se šire.

Roman ima mnogo likova, svi su na neki način povezani i stvoren je utisak velikog murala, slike vremena nalik Gojinim poslednjim radovima, sa prizorima užasa koji će se tek dogoditi.

Krhotine bivšeg društva i razbijene zemlje sklapaju u Mreni tužnu sliku 1990-ih godina na ovim prostorima koje nisu poštedele ni nacionalne institucije, ni autoritete, ni mlade, ni sredovečne, jednom rečju, svi su žrtve i svi su egzekutori. Kao nepotkupljivi posmatrač, Dimovska prepričava njihove životne usude krijući se pomalo iza maske svakog i nalazeći opravdanja u trenucima njihovih preispitivanja i kajanja.

Svaka generacija nosi svoj krst, između je uglavnom zid nerazumevanja. Potom će se pokazati kao neminovnost sveopšta potreba za revanšizmom koja uvek dolazi posle revolucija, uspelih i neuspelih, ali to je ono što čitalac zna kao nastavak vremenskog plana romana koji se završava dramatičnim prvim danima bombardovanja kada će na novosadskom mostu izgubiti život možda najneviniji u čitavoj priči, a možda i ne, to nam autorka ostavlja da sami prosudimo.

Ponekad je zastrašujuća, nedokaziva i nesporna tvrdnja o anticipaciji životnih događaja u napisanim, zamišljenim. Sluti li pisac budućnost ili već unapred sve zna, pre nego što i sedne da piše?