Istorija neprijateljskog preuzimanja

Autor Karl-Hajnc Getert, penzionisani profesor književnosti na Univerzitetu u Kelnu, u svojoj, dramaturški napeto napisanoj knjizi „Luterova Biblija. Istorija neprijateljskog preuzimanja“ (Karl-Heinz G�ttert: „Luthers Bibel. Geschichte einer feindlichen �bernahme“, „S. Fischer Verlag“, Frankfurt 2017) pripoveda upravo o istoriji tih prevoda. Od pitanja „jevrejskih“ i „jelinskih“ originala, preko „Septuaginte“ i „Vulgate“, i o tome kako su prevodi „Biblije“ uticali na razvoj jezika i davali pečat celokupnoj kulturi, i sa kakvim su strategijama prevodioci pokušavali da šire bogoslovlje odnosno hrišćansku dominaciju – sve do Luterovog epohalnog prevoda, kojim je proces prijema „Svetog pisma“ dosegao svoj vrhunac. Kao naporedni efekat pokazuje se u kojoj je meri prevođenje „Biblije“ uticalo na ljudske predstave o kritici u prosvetiteljstvu, autentičnosti i falsifikovanju, racionalnosti, kao i svemu što je odlučujuće uticalo u vezi sa jezikom.

U septembru 1522. objavljen je prevod „Novog zaveta“ Martina Lutera – tzv. „Septembarski zavet“ („Septembertestament“). Ubrzo su svi primerci bili rasprodati, iako je tiraž već tada iznosio između tri i pet hiljada primeraka. O „Božiću“ te iste godine pojavilo se novo izdanje – tzv. „Decembarski zavet“ („Dezembertestament“). Sredinom 1523. objavljeno je „Petoknjižje“, nakon čega su sledile dalje knjige „Svetog pisma Starog zaveta“. Konačno je 1534. objavljena celokupna „Biblija“, ili kakao to u originalu stoji, „Biblia. Das ist: Die gantze Heilige Schrifft“. Računa se da je do Luterove smrti. 1546. godine, objavljeno oko milion primeraka za ondašnjih 12 do 15 miliona žitelja Nemačke. Ovo su zanimljive brojke, ima li se u vidu da je, kao što to veli Rajnhard Vitman u svojoj „Istoriji nemačkih knjižara“, u to vreme bilo maksimalno 300.000 ljudi koji su uopšte znali da čitaju. Luterov prevod je za religiju, književnost, jezik, knjižarstvo u Nemačkoj od neprocenjivog značaja.

U legende ide tvrđenje koje se vezuje sa imenom Lutera, da je navodno crkva laicima zabranjivala lektiru „Biblije“. U osnovi su postojale zabrane prevođenja „Biblije“. Tako je „Sinod u Taragoni“ 1234. izrekao takvu zabranu za romanske jezike. Ali ovo nije bila generalna linija i stav crkve. Papa Jovan VIII je oko 880. preporučivao čitanje „Biblije“ na narodnom jeziku, jer iz tri osnovna jezika – jevrejskog, jelinskog i latinskog – potiču i svi drugi. „Lateranski koncil“ 1215. čitanje „Biblije“ je učinio obavezom.

Prvi potpuni prevod potiče još iz 14. veka, iako o tome nemamo dovoljno pouzdanih podataka. Nemačka se, veli autor, u toj revnosti posebno isticala. Postoje 14 izdanja na „visokom nemačkom“ i četiri na „niskom nemačkom“, što je bez paralele u Evropi. Autor citira poznato satirično delo Sebastijana Branta „Brod ludaka“, u kome se veli da su „… sve zemlje preplavljene „Svetim pismima““. Luterovo tvrđenje da su za vreme papističke vladavine „Sveta pisma“ stajala ispod molitvenih klupa, a da ih je on (Luter) izneo na svetlost dana, treba smatrati samoreklamom. Istinito je, veli autor, da ih je on veoma popularizovao, kako svojim jezikom, tako i prikladnim cenama. Luter je pisao na „novom visokom nemačkom“ („Neuhochdeutsch“), na dotad neviđeno gipkoj sintaksi i originalnim neologizmima (spojevima reči). Getert se interesuje prevashodno za jezička i književna pitanja teoloških iskaza. On uočava Luterov pokušaj da svojim prevodom probije svoje tumačenje „Biblije“. Poznato je mesto „sola fide“ – „samo verom“ kojom je čovek pred Bogom opravdan. Osnova ovog načela je u „Poslanici Rimljanima“ (3,28) „da će se čovjek opravdati vjerom bez djela zakona“. Sola – „samo“ je Luterov dodatak, koji se ne nalazi u originalu.

Getert pokazuje i na drugim mestima takva Luterova dodavanja kao postupak prožimanja prevoda svojom novom teologijom. Luter i ne krije da je to „Moj „Testament“ i moje tumačenje i tako ima da ostane“. Međutim, autoru Getertu je još nešto gotovo važnije, što on naziva „neprijateljskim prisvajanjem“. To se odnosni na prevod „Starog zaveta“, „Jevrejske Biblije“ koju Luter hristološki prevodi, odnosno koju on vidi kao prednaznačenje, odnosno, prefiguraciju „Novog zaveta“. Getert ovde vidi izvestan pobednički duh na delu. Prevodi se onako kako se za ispravno smatra, odnosno, onako kako je to za život potrebno. Pisanje bez hijerarhije nije moguće, veli Hans-Georg Gadamer, filozof erminevtike. On piše o primatu teksta i autora nad čitaocem. A time da se „Novi zavet“ odnosi prema „Starom zavetu“, to je verujućim hrišćanima gotovo nemoguće, da „Jevrejsku Bibliju“ čitaju i pojme u specifično jevrejskom značenju. Nema nikakve sumnje da je u ovome i Luterov antijudaizam bio saodlučujući faktor. I mimo toga, Luterov prevod „Biblije“ bio je epohalni poduhvat koji je zračio i izvan nemačkog govornog područja. Vilijam Tindejl studirao je u Virtenbergu i njegov prevod bio je četiti petine poznate „King James Bible“, koja je uticala na američke hrišćane, kao i na celokupnu englesku misiju. Luterov prevod „Biblije“ jedan je od stubova svetskog uspeha „reformacije“.