Između ljubavne i istorijske situacije

Transkribovan na osnovu dva postojeća daktilografisana primerka, od kojih je jedan pripadao Perekovoj prijateljici Noeli Meni-Teraj, koja ga je i otkucala, a drugi srpskom slikaru, akademiku Mladenu Srbinoviću, kome je nešto širu, stariju verziju autor poslao na poklon, tako da se u nekim pojedinostima ovi rukopisi razlikuju, Perekov prvi, mladalački roman već pokazuje kasnije značajno razvijenu sklonost ka pripovestima sa neobičnom konstrukcijom, u kojima se više nivoa stvarnosti prepliću i prožimaju, a istinitost, verodostojnost i doslednost prikaza neprestano dovode u pitanje.

Upravo ta, u ovom romanu tek nagoveštena sklonost, zajedno sa konstantnom sumnjom u funkcionisanje pamćenja i sećanja i zapitanošću nad prirodom i mogućnostima predstavljanja događaja, dešavanja, doživljaja, osećanja, međusobnih odnosa, “Sarajevski atentat” čini vrlo osobenim ljubavnim romanom, u kojem se tradicionalni motivi ljubavnog trougla i (neizvedenog) zločina iz strasti izlažu u formi (samo)odbrane koja jedan privatan, pojedinačni slučaj stavlja u kontekst jednog od, po razmerama svojih posledica i efekata, najznačajnijih istorijskih događaja – Principovog, odnosno mladobosanskog atentata na Franca Ferdinanda.

Perek, naime, na samom početku, a zatim sve češće od sredine ovog kratkog romana, koji se, uprkos brojnim, čak opsesivnim digresijama u samoanalizu i analizu sopstvenog pisanja, odvija velikom brzinom, tako da ritam i dinamika događaja asociraju triler, umeće poglavlja koja, na temelju objavljenih stenogramskih zapisa sa suđenja Principu i ostalim zaverenicima, iznose osudu načina na koji je sudski proces vođen i interpretacija zavere i atentata koje su iznosili kako tužioci tako i odbrana, predstavljajući mlade revolucionare (po njima – teroriste) kao naivne žrtve velikosrpske propagande i težnje tadašnje srpske države da prisvoji sve teritorije na kojima žive pripadnici srpskog naroda.

Dokazujući da je uticaj srpske države i srpskih organizacija na ideje i postupke mladobosanaca preuveličan a revolucionarni i slobodarski duh samih aktera unižen jer su tretirani kao marionete, kako bi se opravdao rat koji su Austrougarska i Nemačka u vreme suđenja već pokrenule, pripovedač, kao pretpostavljeni autor ove imaginarne sudske odbrane, sarajevski atentat opisuje kao trenutak u kojem je istorija postala epopeja, odajući počast herojskim idealima i postupcima, mladalačkoj samopožrtvovanosti, oslobodilačkoj volji, nameri i činu koji je čistim slučajem uspeo i, tako, poslužio kao jedva dočekan izgovor za stravičan rat.

Da li se to pripovedač poistovećuje sa Principom? Ili, možda, sa Čubrilovićem, jedinim preživelim učesnikom atentata, koji se u datom trenutku, ipak, nije usudio da puca – sa onim koji nije imao snage da plan o ubistvu izvede do kraja, kao što ni pripovedač nije uspeo da se njegov plan o ubistvu suparnika zaista realizuje? Ne, zapravo. Iako između događaja iz života pripovedača i istorijskog događaja koji reinterpretira, sem Sarajeva kao pozornice odlučujućeg dejstva, nema ničeg zajedničkog, kao ni eksplicitno iznete veze, čini se da je pripovedaču stalo da svoje učešće u sudbini troje ljudi – Branka, njegove (a zatim i pripovedačeve) ljubavnice Mile i Brankove supruge Ane – prikaže po analogiji sa učešćem srpske strane u izvođenju atentata na Franca Ferdinanda: onoliko koliko osporava presudnu ulogu srpskog (inostranog) uticaja na odluke i postupke atentatora, a samim tim i suštinsku krivicu tadašnje Srbije za rat koji će iz atentata proisteći, toliko opravdava i svoje učešće u uzajamnim odnosima između Branka, Mile i Ane i umanjuje svoju odgovornost za ljubavnu dramu koju je njegovo uplitanje u bračni trougao proizvelo. Rečju, uticaji sa strane samo su raspirili, ojačali strasti koje su već postojale, dovele do ispoljavanja potisnutih želja i impulsa.

Pripovedač evocira jednu ljubavnu dramu, od poznanstva sa Brankom u Parizu, preko momenta kada se zaljubljuje u sliku, tj. fotografski odraz Brankove ljubavnice, poznanstva sa “modelom”, odlaska u Beograd sa namerom da je preotme od Branka, dvosmislenih, emocionalno iscrpljujućih dešavanja koja obeležavaju početak njegovog boravka u Srbiji, sve dok ne uspe da zavede Milu, do odlaska u Sarajevo, gde Branko živi i radi, i poznanstva sa Anom, kod koje pokušava da pobudi ubilačku ljubomoru i očaj prevarene i ostavljene samohrane majke, ne bi li se tako oslobodio nesnosnog suparnika koji ne prihvata poraz i ne odustaje od svoje bivše ljubavnice, da bi naglo, jednom nelagodnom nemom scenom koju prekida njegov neobjašnjen odlazak bez reči završio farsu u koju se planirana tragedija izmetnula, pretvarajući (kako je motoom nagovešteno) pobedu u poraz, i obrnuto.

Međutim, u prvom planu ove pripovesti nisu sama dešavanja koliko pripovedačevi motivi i razlozi, koje on, istovremeno, i otkriva i prikriva, uplićući u tu igru istine, laži, obmane i samozavaravanja, slučajnosti i predumišljaja i razloge zbog kojih o svojoj ljubavnoj aferi piše. Da li je ljubav prema Mili, inspirisana, inače, stvarnom Perekovom ljubavlju prema našoj poznatoj istoričarki umetnosti, tj. arhitekture Milki Čanak, sa kojom se zaista upoznao u Parizu, samo “fasada” njegovih osećanja, neizrecivih ili nepriznatih odnosa prema Branku kao starijem i intelektualno nadmoćnijem ili autoritativnijem prijatelju, čiju nadmoć i snagu ne može da prihvati, koga, u početku možda i nesvesno, želi da ponizi i povredi?

Pored toga što su likovi umetnika i istoričara umetnosti u romanu inspirisani našim stvarnim, danas već dobro poznatim stvaraocima, što čitalac ne mora da zna, mada će informacije o tome dobiti u predgovoru Kloda Birželena, priređivača “Sarajevskog atentata”, kao i u pogovoru o srpskim temama u Perekovim delima kojim je svoj prevod propratila Jelena Novaković, srpskom čitaocu može biti zanimljiv i Perekov doživljaj i prikaz Beograda s kraja pedesetih godina dvadesetog veka, koji je, zapravo, mali vodič kroz beogradske kafane, restorane, bircuze i stanične bifee u kojima se odvija veći deo pripovedačevog boravka u tadašnjoj jugoslovenskoj prestonici – niz krokija kafanskih ambijenata najavljuje Perokovo poznato interesovanje za “poetike” prostora, oličeno i u pomisli na “atentat” inspirisanom samim Sarajevom, kao da prostor kreira analogiju između ljubavne i istorijske situacije.

Za čitaoce koji ne poznaju Perekova kasnija dela, ovaj roman, zajedno sa vrlo informativnim, ali ne i opterećujućim i preopširnim pratećim tekstovima i napomenama, može biti dobar uvod u stvaralaštvo autora za kog je pisanje bilo neodvojivo od koncepcija inovativnih eksperimenata sa kompozicijom i strukturom teksta, narativnim postupcima i stilsko-jezičkim sredstvima.