Jačanje nacionalnih pokreta na Balkanu

Holm Zundhausen: Istorija Srbije od 19. do 21. veka (9)

Holm Zundhausen (Holm Sundhaussen, Berlin 1942), profesor istorije Jugoistočne Evrope na Institutu za istočnoevropske studije Slobodnog univerziteta u Berlinu i predsednik Naučnog saveta Instituta za istočnoevropske studije u Minhenu. Težište svog naučnog rada nalazi na istraživanju istorijskih procesa jugoistočne Evrope, posebno Jugoslavije i Srbije u XIX i XX veku. Objavio je knjige Istorija Jugoslavije 1918-1980. (Štutgart, Berlin 1982), Eksperiment Jugoslavija. Od osnivanja države do njenog raspada (Manhajm, Lajpcig 1993), Istorijska statistika Srbije 1834-1914. (Minhen 1989).

Njegovu najnoviju knjigu početkom novembra objavljuje izdavačka kuća CLIO iz Beograda, uz čiju saglasnost objavljujemo izvode.

Preveo s nemačkog: Tomislav Bekić

Prvi put u istoriji moderne države etnicitet je odsad stvarno imao ulogu: narod, odnosno nacija, shvaćena je kao etnička zajednica. I pojam „državljanstva“, koji je inače po sebi lišen svake etničke dimenzije, dobio je nijansu u pravcu „narodne pripadnosti“. Odavde je bio samo još jedan mali korak do onog radikalnog zaključka koji je jedan predstavnik nemačkog nacionalizma, Paul de Lagard, već 1855. iskazao rečima: „Bez sumnje nije dopustivo da u jednoj naciji postoji još neka druga nacija; bez sumnje je potrebno da se uklone oni koji su… doprineli onoj dekompoziciji: pravo je svakog naroda da bude svoj gospodar na svom području, da živi za sebe, a ne za tuđine.“

U sklopu italijanskog i nemačkog procesa ujedinjenja koncept narodne nacije značio je kao legitimacijska osnova novog stvaranja države i u području jugiostočne Evrope. Uz to su došli specifično balkanski činioci koji su pospešili proces etnizacije: prvo, u vidu jedne lančane reakcije neprestani porast konkurentskih nacionalnih pokreta na Balkanu; drugo, osnivanje Bugarskog egzarhata 1870. i s tim povezan nastanak druge pravoslavne crkve u sklopu Osmanskog carstva. Oba činioca nametnula su nova razgraničenja i definicije. Posle srpskog i grčkog nacionalnog pokreta sledili su, korak po korak, bugarski (od sredine 19. veka), albanski (od 1878), makedonski (od devedesetih godina 19. veka) i turski nacionalni pokret (posle prekretnice između dva veka). Crnogorci, koji su se kolebali između pripadnosti srpskoj naciji i sopstvene etnogeneze, bili su poseban slučaj. Što je broj nacionalnih pokreta postajao veći utoliko je borba oko definicije stanovništva i podele balkanskog unutrašnjeg prostora postajala oštrija. Jer borba oko nacionalne i teritorijalne podele bila je jedna igra s nultim rezultatom: ono što je jedan dobijao, to je drugi morao da izgubi. To objašnjava sve veću rigoroznost kojom je vođen taj rat oko definicije. Novi raskol unutar pravoslavlja između patrijaršijske i egzarhatske crkve (koji je prevaziđen tek 1945) zaoštrio je situaciju. Stvaranje autokefalne bugarske crkve, koje je odobrio sultan, dok su je grčki klerici osudili kao „filetizam“ (u smislu etnizacije), razbio je ekumenu pravoslavnih hrišćana pod osmanskom vlašću. Ako je do sada svaki pravoslavni podanik sultana pripadao patrijaršijskoj crkvi i u konfesionalnom smislu bio „Grk“, otvorila se sada u području pod jurisdikcijom Egzarhata mogućnost opcije. Odluka ili opredeljenje stanovništva između grčke patrijaršijske i bugarske egzarhatske crkve još, doduše, nije bila odluka u smislu nacionalnog identiteta (bar ne nasilno), ali je postavljala smernice za pravac stvaranja nacije. Pošto su crkve pod svojim okriljem imale i školstvo, to su kao agenture socijalizacije mogle merodavno da utiču na stvaranje svesti stanovništva. Osnivanje Egzarhata dovelo je otuda do strasne crkvene i kulturne borbe s težištem na makedonskom prostoru. Pored patrijaršijske i egzarhatske crkve, i obe autokefalne crkve Grčke i Srbije pokušale su da utiču na tamošnje stanovništvo.

Novo nacionalno i nacionalno-državno ustrojstvo Balkana otvorilo je mnoga nerešena pitanja identiteta. U početnoj fazi su na prvom mestu bili jezik i religija kao kolektivni kriterijumi pripadnosti. Upotreba jednog „hrišćanskog“, odnosno „evropskog“ jezika (grčki ili južnoslovenski), i pripadnost pravoslavlju činilo se da su dovoljni za pripadnost grčkoj ili srpskoj naciji. Ali oba kriterijuma su se sa jačanjem konkurentskih nacionalnih pokreta pokazali nedovoljnim ili nesposobnim za ostvarenje konsenzusa. Tamo gde je religijska i jezička razlika bila oštro izražena (između hrišćana i muslimana, na jednoj, ili grčkih, južnoslovenskih i albanskih govora, na drugoj strani), određenje pripadnosti se (na prvi pogled) moglo učiniti relativno neproblematičnim. A gde je, nasuprot tome, navodna jednoznačnost tih kritetrijuma zatajila (na primer, kod fluidnih prelaza između južnoslovenskih govora: gde je počinjao „srpski“ i gde je počinjao „bugarski“, o „makedonskom“ uopšte da ne govorimo) ili su jezik i religija bili u nekom odnosu napetosti (na primer, u slučaju slavo-, grko- ili albanofonih muslimana, koji su jedan „evropski“ jezik kombinovali s jednom „orijentalnom“ religijom), sukobi su gotovo bili neizbežni.

Nastavlja se