Javna memorija uvek je u rukama političkih elita

U saradnji Balkanološkog instituta SANU i Izdavačke kuće Klio nedavno je objavljena studija Smilje Marjanović Dušanić „Sveti kralj“, koja se bavi fenomenom vladarske svetosti u evropskoj i vizantijskoj kulturi, jednom od najsloženijih pojava u ideologiji srednjeg veka. Autorka kaže da je ova tema za nju bila „poseban izazov stoga što je misao o svetim kraljevima, a pre svega važnost njihovih kultova koja se ispoljavala na više ravni – od državne politike do popularne pobožnosti, prisno utkana u srpsku istoriju, tvoreći jedan od bitnih elemenata istorijskog identiteta naroda“. U intervjuu za Danas Smilja Marjanović Dušanić govori o poreklu kulta svetih kraljeva, njegovoj ulozi kroz istoriju i u savremenom dobu, što je na srpskom primeru objasnila kroz kult svetog kralja Stefana Dečanskog.

Kult Merovinga – lektira za plažu

Koliko naučno proučavanje kulta dinastije Merovinga daje osnova za spekulacije ezoterične literature koja ih je uzdigla do ranga Hristovih potomaka i kako tumačite to naglo interesovanje za ovu temu poslednjih decenija?

– Vladarska svetost dinastije Merovinga nasleđena je iz poimanja sakralnosti vezane za germanski panteon. Harizmatski vladari, čija se kultna snaga krila u dugoj kosi, izvodili su svoju naslednu svetost i legitimitet vlasti iz mešavine prava po krvi i kultnih osnova vezanih za Klovisovo primanje hrišćanstva u Remsu krajem 5. veka. Razlozi porasta alternativnih tumačenja jevanđelskih priča, pa i nastanka filmovanih bestselera koji se bave srodnim temama, pre svega su komercijalni. Oni zabavljaju publiku, željnu senzacija i večno zainteresovanu za otkrivanje drugačijih istina o starim temama. Tako je i istorija Merovinga, koliko god značajna za razumevanje fenomena svetih vladara, na veštački način dovedena u vezu s pričom o Svetom gralu. Svako vreme je ovu priču tumačilo na svoj način. Ovo današnje ju je, u skladu s porivom ka trivijalnom, stavilo pod svetlost reklama i u službu dva osnovna zahteva – da priča zabavi i da se dobro proda. I u tome nema ničeg odista lošeg, to je sasvim simpatična lektira za plažu. Čini mi se ponekad da je suviše žučno polemisanje sa ovakvim pojavama od strane učenih, ili onih koji žele da se takvima predstave, pomalo smešno, kao da pucate iz topova na muvu.

Kažete da je „ideja o svetom kralju centralna misao srednjevekovne vladarske ideologije“. Da li je ona autentično hrišćanska tvorevina ili ima dublje korene?
– Koreni potrebe da se ličnosti vladara podare natprirodna svojstva, od magičnih do religioznih, stariji su od pojave hrišćanstva. Ali, hrišćanstvo je ovom fenomenu podarilo svojstva koja ga čine neodvojivim delom proučavanja srednjevekovnog mentaliteta, bitno drugačijim od paganskih shvatanja o harizmatičnom vođi ili obogotvorenom caru. Ipak, bez uvida u helenističke vladarske kultove, potom u starozavetna shvatanja uloge posrednika između Jahvea i izabranog naroda, kao i rimske osnove carskog kulta, nemoguće je konstruisati sliku o idealnom vladaru srednjeg veka. Isto se odnosi čak i na sliku hrišćanskog svetitelja koja – sa svim razlikama – mnogo duguje predstavama antičkog heroja, filozofa-askete stoičkog učenja, Božjeg čoveka i starozavetnog proroka koji nasleđuje metaforu o bogonadahnutom asketi. Ritualnom načelu Starog zaveta hrišćanstvo suprotstavlja model moralnog načela prema kojem je odnos prema Bogu stvar slobodnog unutrašnjeg izbora, ali u isto vreme, ono nasleđuje duboko ukorenjene obrasce mišljenja.
Šta je zajedničko, a u čemu su razlike ideje svetog kralja u istoriji i tradiciji Zapadne Evrope i Vizantije, potom i Rusije i Srbije? Gde je tu mesto papstva u zapadnom iskustvu i cara – prvosveštenika na Istoku?
– Najpre treba razdvojiti ta dva pitanja. Kada je reč o formalnom uvršćenju u red svetih, ono se na različite načine oblikuje kao norma na vizantijskom istoku u odnosu na rimokatolički svet. Te su razlike dobro poznate, kao i uloga papstva u procesima beatifikacije i kanonizacije. Drugo je pitanje dubokih psiholoških potreba mladih naroda na evropskoj pozornici srednjeg veka da uvršćenjem sopstvenih vladara u svetitelje nađu svoje mesto u svetoj istoriji i na taj način izbore politički legitimitet i pronađu put kolektivnog spasenja. U prvom slučaju srednjevekovna Srbija pripada vizantijskoj kulturno-religioznoj sferi, dok u drugom, kao i Kijevska Rusija, pronalazi sopstvene puteve koji imaju mnogo zajedničkog sa zapadnim rešenjima. Takav izbor bio je prirodan stoga što je svetost cara u Vizantiji sasvim drugačijeg porekla i proizlazi iz drugih ideoloških osnova od onih kojima su raspolagali novopridošli narodi. Izuzetno je zanimljivo pratiti srodne procese, sa svim razlikama koje postoje, između ugarskog, ruskog i srpskog slučaja.
Zbog čega ste se na primeru Srbije odlučili baš za kult svetog kralja Stefana Dečanskog, iako su svi vladari iz dinastije Nemanjića, izuzev cara Dušana, proglašeni za svetitelje, a tu su i primeri despota Stefana Lazarevića i kneza Lazara?
– Kult Stefana Dečanskog jeste jedini domaći vladarski kult koji je prošao sve faze razvoja – od dinastičkog svetitelja do nacionalnog heroja. Drugi, ne manje važan razlog je okolnost da su Visoki Dečani, kao njegova grobna crkva i središte kultnog proslavljanja, postali „mesto sećanja“ srpskog identiteta. Pored združenog kulta svetih Simeona i Save, kult svetog kralja Dečanskog nesumnjivo je i najpopularniji u narodnoj svesti, o čemu svedoče brojne predstave ovog svetitelja koje su se, zahvaljujući pre svega dečanskoj monaškoj sredini, širile po prostorima naseljenim Srbima i prenosile slavu manastira i njegovog svetog ktitora.
Koliko se žitija svetog kralja Dečanskog podudaraju sa istorijskim činjenicama, uključujući nejasnoće oko njegove majke, osporavanja njegovog prava na nasledstvo trona, odnose sa ocem Milutinom i sinom Dušanom, pa i sama smrt?
– U posebnom poglavlju studije posvećenom liku svetog kralja kakav se pomalja između hagiografije i zvaničnog dokumenta detaljno su suočavani podaci koje o njemu daju pravoslavni sastavi, i to kako savremeni tako i oni nastali u 15. veku, s donekle fragmentarnim podacima drugih izvora, poput povelja, papskih pisama, putopisa, dela vizantijskih istoričara ili, pak, ostataka freskoslikarstva i njegovih simboličkih poruka. Stefan Dečanski je vanbračni sin kralja Milutina koji se trnovitim putem uspinjao ka vlasti. Okolnosti njegovog rođenja i ranih godina provedenih u tatarskom talaštvu, kao i potonjeg oslepljivanja i carigradskog izgnanstva, formirale su ličnost koja se stidljivo pomalja iz sačuvanih tragova: reč je o čoveku nepoverljivom, sumnjičavom, sklonom prevari. O njegovoj ličnoj nesigurnosti svedoči više podataka, između ostalog činjenica da je u trenutku krize svoju mladu ženu Mariju Paleolog i decu iz drugog braka prepustio neizvesnoj sudbini i dozvolio da budu zarobljeni, dok je sam pobegao u pribežišnu tvrđavu Petrič da tamo potraži spas. Valja voditi računa da je, osim veoma važne okolnosti da je bio kraljev vanbračni sin koji se za tron neobično brutalno borio protiv zakonitog naslednika Konstantina, činjenica da je bio slep ili barem vrlo oštećenog vida sigurno doprinela oblikovanju njegovog karaktera. Kada vas rođeni otac oslepi nemate mnogo razloga da verujete ljudima. Njegov tragični kraj deo je niza surovosti koje su mu činjene i koje je i on sam činio drugima. Ono što je, međutim, nesporno jeste njegova lična duboka pobožnost, privrženost crkvi i crkvenim ljudima koja se čini jedina postojana odanost, ona koja je stajala iznad odanosti ocu, bratu, sinu, ženi, bilo kojem prijatelju ili čoveku od poverenja. Crkva mu se na tome i odužila, podarivši mu večnu uspomenu, ono najviše čemu je mogao težiti jedan hrišćanski kralj.
U Studiji otvarate i pitanja javnog zajedničkog sećanja, rađanja istorijske memorije i njenog vezivanja za fenomen svetog mesta. Da li biste objasnili njihovu vezu i ulogu o formiranju samosvesti srpskog naroda i da li postoji opasnost da javna memorija bude instrument manipulacije u rukama političke elite?