U okviru javne školske nastave na RTS za učenike osmog razreda nedavno je nastavnik istorije veličao Milana Nedića i, između ostalog, kazao da je Nedić poznati heroj i nacionalna figura koja je sarađivala sa okupatorom da pomogne Srbiji.
Posle negodovanja javnosti, narečeni istoričar više ne predaje onlajn, ali se kasnije saznalo za još grđu sramotu: iz Ministarstva prosvete je potvrđeno da je nastavnik radio prema postojećem udžbeniku koji još nije reformisan, ali da nije dovoljno objasnio Nedićevu ulogu u Drugom svetskom ratu.
Zato je odmah najavljeno da će svi udžbenici sa nacionalnim temama u narednom periodu biti proveravani, a učenici će raditi na osnovu relevantnih činjenica.
Do tada ćemo sve češće biti svedoci trenda koji je u Srbiji u usponu već par decenija – reviziji istorije o Drugom svetskom ratu. Taj proces ima za cilj da izokrene sećanje na ovaj rat, i redefiniše uloge partizanskog i četničkog pokreta u skladu sa mitomanskim obrascem da je srpski narod u ratovima pobednik, a da je u miru gubitnik.
Prisustvujemo, dakle, indikativno osmišljenom konceptu rehabilitacije četništva i poništavanju partizanskog pokreta kao antifašističkog.
I savremeni srpski istoričari su se podelili oko ove teme: nažalost, u manjini su oni koji ovaj istorijski revizionizam smatraju nedopustivim, i zloupotrebom struke.
Među njima je i istoričarka Jelena Đureinović koja je upravo o neprimerenim izvrtanjima istorijske istine u Srbiji napisala knjigu pod naslovom Politika sećanja na Drugi svetski rat u savremenoj Srbiji: kolaboracija, otpor i odmazda / The Politics of Memory of the Second World War in Contemporary Serbia: Collaboration, Resistance and Retribution. Knjigu je objavila izdavačka kuća Rutledž iz Londona krajem prošle godine, a autorka je, proučavajući ovu temu, pored uvida u dokumente prisustvovala i suđenjima koja su vođena povodom zahteva za rehabilitaciju Draže Mihailovića i Milana Nedića.
U biografiji Jelene Đureinović stoji da je doktorirala na modernoj i savremenoj istoriji na univerzitetu Justus Libig u Gisenu u Nemačkoj, gde je i predavala. Kao gostujuća istraživačica radila je na Nacionalnom univerzitetu Irske u Galveju, na Centru za studije jugoistočne Evrope Univerziteta u Gracu, i na Slovenačkoj akademiji nauka i umetnosti. Bavi se proučavanjem istorije Jugoslavije i postjugoslovenskog prostora, a u fokusu istraživanja joj je problematika nacionalizma.
* Kako smo došli do ovako drastične revizije istorije?
– U pitanju je proces od nekoliko decenija koji je kulminirao sa promenom vlasti 2000. godine kad su istorijski narativi o Drugom svetskom ratu, koji su prethodno postojali u raznim krugovima unutar Jugoslavije i Srbije i u emigraciji, postali centralni stub državne politike sećanja. Revizija Drugog svetskog rata i posleratnog perioda odnosi se pre svega na pojam kolaboracije i otpora i za cilj ima i osudu socijalističke Jugoslavije koja je svoje korene i izvore legitimacije imala upravo u Drugom svetskom ratu. Neprijatelji partizanskog pokreta koji su na kraju rata bili na poraženoj strani postali su pozitivni istorijski akteri, uključujući i Milana Nedića i četnike Dragoljuba Mihailovića. Kraj rata je takođe veoma bitan predmet revizije koja obuhvata njegovu transformaciju iz narativa o oslobođenju od okupacije u fokus isključivo na streljanja, suđenja i represiju. Na taj način partizani postaju zločinci, poražena strana rata pretvara se u žrtve komunizma. Kroz njeno sagledavanje kroz posleratni najrepresivniji period njenog postojanja Jugoslavija se pretvara, da citiram naziv hrvatske serije koja je primer istog revizionističkog problema, duga tamna noć srpske istorije.
* Da li ste upoznati sa udžbeničkom interpretacijom ovog perioda srpske istorije?
– Mene pomenuti TV čas o Drugom svetskom ratu uopšte nije iznenadio, jedino što je bio prikazan na televiziji pa smo svi mogli da vidimo jedan primer šta sve može i šta se sve zaista predaje u školama. Iznenadilo bi me da je taj čas bio drugačiji. Školski udžbenici za istoriju uglavnom reflektuju hegemone diskurse. To je posebno bilo izraženo dok je postojala jedna verzija udžbenika. Već 1990-h godina u njima se pojavljuje umerena revizija Drugog svetskog rata, gde su, na primer, četnici prikazani kao antifašisti, ali i kao saradnici okupatora. Prve revizije udžbenika nakon 2000. donose još drastičniju reinterpretaciju Drugog svetskog rata, prikazujući i Milana Nedića u veoma pozitivnom svetlu.
* Prisustvujemo dugogodišnjem istrajavanju na rehabilitaciji četništva. Čemu vodi opravdavanje i negiranje kolaboracije i masovnih zločina koje su četnici počinili?
– Opravdavanje i negiranje svih negativnih aspekata četničkog pokreta, poput kolaboracije i zločina, služe konstruisanju jedne isključivo pozitivne slike ovog pokreta. Četnici Dragoljuba Mihailovića su idealni preci za srpsku nacionalnu državu i tako su i postali centralna tema službene politike sećanja nakon 2000. godine. Ambivalentna priroda četničkog pokreta omogućava njihovu reinterpretaciju u antifašistički pokret ili nevine žrtve komunizma, ukoliko se suzi prizma gledanja na Drugi svetski rat. Četnici su idealna istorijska referenca za postsocijalističku Srbiju, kao borci protiv oba totalitarizma koji su završili kao žrtve onog komunističkog.
* Kako je teklo konstruisanje afirmativnog narativa o izjednačavanju četničkog i partizanskog pokreta?
– Teza o dva srpska antifašistička pokreta dominira raznim sferama od 2000. godine – školskim udžbenicima, muzejskim postavkama, TV programima. Ona je i ozakonjena izmenama Zakona o borcima 2004. koji četnicima u praksi nije doneo ista prava kao i partizanima, ali je formalno priznao četnike kao pokret otpora jednak partizanskom pokretu. Međutim, posebno u prvoj deceniji nakon 2000, ovo izjednačavanje bilo je samo prividno jer su istovremeno partizani delegitimisani kao zločinci u opštem kontekstu hegemonog antikomunizma. Četnici su u ovom kontekstu prihvatljiviji, kao nacionalni, nacionalistički i antikomunistički pokret, od Narodnooslobodilačkog pokreta koji podrazumeva karakteristike i ideologiju na koje današnje političke elite nikako ne žele da se oslone. U poslednjoj deceniji, međutim, dolazi do prihvatanja partizanskog pokreta i njegove komemoracije, s tim što su svi njegovi nepodobni aspekti skrajnuti – posebno komunizam i multietnički i jugoslovenski karakter. Kad se oduzmu pomenuti aspekti i širi kontekst, partizanski pokret može lako da postane pozitivna istorijska referenca čak i za trenutnu vlast – kao srpski pokret koji je pobedio u Drugom svetskom ratu.
* Kakva je slika današnje Srbije sa urušenom kulturom sećanja koja, reklo bi se, sasvim odgovara njenoj zvaničnoj politici?
– Ne bih rekla da kultura sećanja urušena. Kad je u pitanju celokupna savremena istorija, postoji mnoštvo takozvanih supkultura sećanja i zajednica sećanja od kojih se mnoge sukobljavaju u interpretaciji prošlosti. Ono što je pitanje, i što treba da nas brine je koji narativi i koja sećanja imaju hegemoni status i čine osnovu dominantne politike sećanja koju promovišu nosioci moći i koja dopire do svih sfera društva. U današnjoj Srbiji su to diskursi vrlo slični onima iz 1990-ih godina, s tim što su, ako je to moguće, još više populistički i podilaze različitim grupama u društvu kroz master narativ o vraćanju ponosa srpskoj naciji.
* Ako Srbija nema hrabrosti da se suoči sa svojom prošlošću iz Drugog svetskog rata, može li se onda očekivati njena hrabrost u suočavanju sa zločinima počinjenim u njeno ime za vreme nedavnih ratova na tlu bivše Jugoslavije?
– To je u ovom trenutku vrlo teško zamisliti. Poslednjih godina revizionistički narativi o herojstvu i viktimizaciji srpskog naroda samo jačaju. Političke elite u Srbiji počele su da ulažu ozbiljne napore u obeležavanje događaja iz oružanih sukoba na prostoru bivše Jugoslavije. Ovo ranije nije bio slučaj i državne komemoracije događaja poput Operacije Oluja ili bitke na Košarama velikih razmera su novitet, iako se i ranije bežalo od otvorenog priznanja odgovornosti srpskih snaga za ratne zločine u Hrvatskoj, Bosni i Hercegovini i na Kosovu. Danas, državne i javne institucije i zvaničnici više nego ikad otvoreno veličaju i promovišu osuđene i neosuđene ratne zločince i njihove publikacije, kojih je sve više. Srpske oružane snage su heroji i branioci otadžbine a srpski narod isključivo žrtve, ne postoje drugi okviri interpretacije.
* Imate li ponude srpskih izdavača za prevod vaše knjige na srpski?
– Pošto je knjiga pisana za međunarodnu publiku, ona ne može samo da se prevede već mora i da se malo prilagodi, da se izbace neka objašnjenja konteksta koja su ovde svima poznata. Takođe, mislim da bi bilo neophodno da se aktualizuje i stavi u trenutni politički kontekst. Nisam još vodila ozbiljne razgovore o tome, ali definitivno mislim da bi knjige koje se bave postjugoslovenskim prostorom trebalo i da se prevode i da budu dostupne ovde.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
