Jugoslovenski paviljon u Aušvicu i dalje prazan

Među jugoslovenskim žrtvama najviše je bilo Jevreja iz Bačke koja je bila pod mađarskom kontrolom nakon što je Nemačka okupirala ovu zemlju 1944. Skoro svi ovi Jevreji ubijeni su u Aušvicu.

Druge žrtve deportovane iz Jugoslavije su bile manje grupe Jevreja iz nacističkih logora u okupiranoj Srbiji, ali i iz hrvatskih ustaških logora formiranih na teritoriji nacističke Nezavisne Države Hrvatske (NDH).

Deportovani su bili i Romi, kao i hiljade antifašista, partizanskih komunističkih boraca i njihovih simpatizera. Od 20.000 ljudi deportovanih iz Jugoslavije, manje od stotinu je preživelo do oslobađanja logora.

U junu 1947. godine, na prostoru bivšeg logora smrti u Osvjenćimu u Poljskoj otvoren je Državni muzej Aušvic-Birkenau.

Godine 1960. zemlje čiji su građani bili deportovani u logor dobili su odvojene paviljone za postavljanje „nacionalnih izložbi“.

Jugoslovenska nacionalna izložba otvorena je 1963. na inicijativu Saveza udruženja boraca narodnooslobodilačkog rata Jugoslavije.

Na izložbi su uglavnom bile izložene slike jugoslovenskih partizana, grafički prikazi mučenja i patnje logoraša iz jugoslovenskog logora, fotokopije nemačkih dokumenata koji govore o ogromnim jugoslovenskim žrtvama u ratu, uključujući i naredbe za masovne odmazde protiv partizanskog otpora.

Prezentaciju su činili i neki originalni umetnički radovi, poput skulptura Vide Jocić, koja je i sama preživela Aušvic.

Sa izložbe je potpuno izostalo – u skladu sa globalnim sećanjem na Drugi svetski rat u to vreme – posebno sećanje na jugoslovenske Jevreje i Rome ubijene u logoru zbog nacionalnog, a ne antifašističkog identiteta.

Jugoslovenski partizanski otpor je bio u fokusu i dopunjene jugoslovenske nacionalne izložbe, otvorene 1988. sa novim vizuelnim i tekstualnim artefaktima, u organizaciji Muzeja revolucije naroda i narodnosti Jugoslavije.

Na ovoj izložbi su ostale skulpture nekih bivših zatvorenika iz Aušvica, ali je bilo i novih predmeta.

I dok je komunističko insistiranje na antifašizmu i odbijanje da se jevrejsko ili stradanje drugog etnikuma ili rasno stradanje priznaju kao išta drugo sem kao generičke „žrtve fašizma“ bilo jasno redukcionističko i isključujuće, kraj komunizma proizveo je sopstvenu inverziju i isključenje sećanja.

Nasilna smrt Jugoslavije u ratovima od 1991. do 1999. godine promenila je javno sećanje na Drugi svetski rat i Holokaust u državama koje su nastale nakon njenog raspada.

Nove države nisu toliko zainteresovane za Holokaust – prevladavalo je sećanje na zločine počinjene u ratovima devedesetih.

Holokaust je postao deo novih političkih narativa korišćen kako bi se predstavila brutalnost suprotne strane.

Tako Holokaust u Srbiji označava ustaške zločine nad Srbima, dok je u Hrvatskoj i Bosni i Hercegovini priča o četničkom nacističkom pokretu, zapravo priča o srpskim zločinima nad nesrpskim civilima tokom ratova devedesetih.

Stvarni, opsežni i razorni Holokaust jugoslovenskih Jevreja i Roma ostao je na krajnjim marginama javnog sećanja.

U Srbiji se ne zna mnogo o ubijanju srpskih Jevreja, a još manje srpskih Roma. NJihovu sudbinu je zasenilo stradanje Srba tokom Drugog svetskog rata u okupiranoj Srbiji i u NDH.

Tokom poslednje decenije, brojni srpski fašistički kolaboracionisti zvanično su – politički i zakonski – rehabilitovani i danas se slave kao srpski antikomunistički junaci. Javnost vrlo malo zna o ulozi koju je kvislinška vlada premijera Milana Nedića odigrala u ubijanju srpskih Jevreja. Brojna mesta masovnih pogubljenja širom Srbije su gotovo u potpunosti napuštena, preuređena ili neoznačena.

Ustaše su u hrvatskom javnom diskursu normalizovane, a njihove uniforme i oznake više nisu neprihvatljive.

Preispituju se i istorijske činjenice o koncentracionim logorima u Hrvatskoj, a naročito one koje se tiču najvećeg logora, Jasenovac, gde je na jezive načine ubijeno oko 85.000 ljudi (uglavnom Srba, Jevreja i Roma).

Nedavno se pojavio i narativ o Jasenovcu kao komunističkom, a ne fašističkom logoru u kome su žrtve bili Hrvati, a ne Srbi i Jevreji. Takođe, hrvatski političari su počeli da za Holokaust hrvatskih Jevreja krive Nemce i tako umanjuju centralnu ulogu NDH u istrebljenju sopstvenih građana.

I u Sloveniji su antikomunistički intelektualci iznosili argumente da je komunistički logor u Sloveniji, Teharje, bio koncentracioni logor gori od Aušvica.

Usledila je velika rehabilitacija slovenačkih kolaboracionista iz Drugog svetskog rata, kojima je od 1991. godine (od proglašenja nezavisnosti) do danas podignuto više od 200 spomenika i memorijala.

Ovi nacionalni narativi su toliko nespojivi da se zajednička izložba Holokausta prihvatljiva svim državama naslednicama teško može zamisliti.

Upravo u ovom širem postkomunističkom kontekstu, Hrvatska je 2002. godine počela da se zalaže za zatvaranje „Jugoslovenskog paviljona“ uz tvrdnje da je izložba zastarela budući da država koja ju je postavila više ne postoji.

Ova „napred-nazad“ situacija sa Muzejem u Aušvicu i državama naslednicama traje od 2009. godine.

Muzej je tada zatvorio „Jugoslovenski paviljon“ i izložbene predmete poslao na čuvenju Muzeju Jugoslavije u Beogradu.

Vlade šest postjugoslovenskih država (bez Kosova) su 2011. godine formirale radnu grupu koja je trebalo da nadgleda postavljanje zajedničke izložbe. NJu su činili istoričari i predstavnici vlade, koji su održali nekoliko sastanaka i počeli da planiraju postavku.

Uprkos stalnim obećanjima da će se nešto uraditi, saradnja je u zastoju od 2014. godine, jer vlade nisu mogle da se obavežu da će finansirati ovaj projekat ili odobriti njegov sadržaj. Memorijalni muzej u Aušvicu i dalje održava ovaj prostor, nadajući se zajedničkoj izložbi.

Uoči obeležavanja 75. godišnjice oslobođenja Aušvica, „Jugoslovenski paviljon“ je prazan. Tamo samo stoji natpis da se izložbe „preuređuju“. U muzeju više nema 20.000 jugoslovenskih žrtava Aušvica. Sećanje na njihov život i smrt nestaje zajedno sa državom u kojoj su nekada živeli.

Autorka je profesorka političkih nauka na Državnom univerzitetu u DŽordžiji u Atlanti.

Napisala je knjige „Otimanje pravde: Suočavanje s prošlošću na Balkanu“ i „Žuta zvezda, Crvena zvezda: Sećanje na Holokaust nakon komunizma“.