foto: Istorijski arhiv Grada Novog SadaJuče je Novi Sad obeležio 104. godišnjicu oslobođenja u Prvom svetskom ratu. I, kako sam pojam oslobođenja u svesti ljudi stvara sliku borbe, umiranja i razaranja, koje se okončavaju povlačenjem okupatora i preuzimanjem grada od strane oslobodilaca, poput oslobođenja Beograda 1944, gde su vođene teške višednevne borbe, uz ogromne žrtve, materijalna uništenja i drugo, u Novom Sadu toga nije bilo.
„Za Novi Sad nisu vođene borbe, grad se, zbog svog položaja, nije mogao braniti, u Drugom ratu su ga okupacione trupe napustile 22. oktobra, a partizanske snage su u njega ušle dan kasnije, pa se taj datum ulaska partizana smatra oslobođenjem, a ne izlazak okupatora. Što se Prvog rata tiče, situacija je u mnogo čemu drugačija“, kaže za Danas istoričar Đorđe Srbulović.
Kako objašnjava, srpske trupe od početka novembra počinju da prelaze na tlo Srema i Banata, tadašnje Austrougarske. Istovremeno, nemačke i austrougraske trupe povlače se u skladu sa sporazumom o demarkaciji Mišić – fon Keveš, odnosno, 13. novembra Franše d Epere i Karolji.
Prema njegovim rečima, tih dana stanje u Novom Sadu bilo je haotično, nesigurno i u stalnoj opasnosti od izbijanja sukoba. Sa jedne strane tu je vojska koja se u neredu povlači, razularena, pijana, sklona svakom nasilju, koju oficiri teško obuzdavaju i sami skloni takvim stanjima, „što je česta pojava u poraženim vojskama“.
Prisutne su i od ugarskih vlasti postavljene gradske vlasti, koje čuvaju državu koja se raspada, ali ne mogu i ne žele da spreče moguće loše događaje, računajući da će tako očuvati državu, a da će se grad posle, u Ugarskoj, obnoviti.
„Treća strana, ona koja dolazi na vlast, su srpski organi, odnosno Srpski narodni odbor. I oni će, svojim delovanjem i mudrošću, ne samo preuzeti vlast, nego i očuvati grad od već spremnog razaranja: miniranja ključnih objekata, pljački, paljevina, ubijanja civila i svakog drugog nasilja“, dodaje Srbulović.
Prvi srpski narodni odbor osnovan je u Bečkereku, 31. oktobra 1918, ali je najvažniju ulogu odigrao novosadski. Oni su osnivani i u drugim gradovima Banata, Bačke, Baranje i Srema.
Prva i najvažnija sednica Srpskog odbora u Novom Sadu održana je 3. novembra, u Svečanoj sali Matice srpske, u staroj zgradi, na Trgu slobode, koja je srušena početkom pedesetih godina prošlog veka. Na njoj je usvojen Proglas kojim se pitanje Vojvodine postavlja na sto, ali se prvi put nagoveštava izlazak iz Austrougarske.
Odbor je konstatovao da Srbi nemaju svog predstavnika u Ugarskom Saboru, nemaju svoje predstavnike ni u lokalnim skupštinama i doneo odluku da je jedino Srpski narodni odbor taj koji ima pravo da zastupa srpski narod, a pokrenut je i „Srpski list“.
Prvaci, koji su činili odbor potpisali su ovaj proglas, među njima su najvažniji Jaša Tomić, nesporni srpski lider, koji se posle četiri godine vratio iz izgnanstva i Ignjat Pavlas, u čijoj su kući držani sastanci SNO.
„Istog 3. novembra, na Salajci je održan veliki narodni zbor, na kom je formirana Srpska narodna straža. Oni su uzeli oružje od županijskih vlasti i postali važna oružana sila. Valja reći i da su tadašnji gradonačelnik i gradski odbornici tražili od Srba da se organizuju i zaštite grad“, ističe istoričar.
U Novi Sad je, iz ugarskih konc-logora, koji su postojali i u Prvom ratu, dok su prve logore ove vrste izumeli i koristili Englezi u Burskom ratu, stiglo oko 1.500 srpskih vojnika-zarobljenika, na čelu sa poručnikom Boškom Pavlovićem.
Pavlović je bio više nego sposoban i odlučan čovek, velikih organizacionih sposobnosti i on je brzo uspeo da od prispelih vojnika i naoružanih novosadskih Srba napravi respektabilnu „vojnu policiju“, koja je održavala red u gradu.
Sa nemačkim i austrougarskim komandantima je postigao dogovor da se u miru povuku iz grada, obećavši da niko neće pucati na njih, niti ih maltretirati na druge načine, ali da ne mogu da miniraju mostove, unište druge objekte, pljačkaju, pale ili ubijaju i na drugi način zlostavljaju civile.
„Ovaj dogovor je ispoštovan i vojska se u miru povukla, a predstavnici Odbora i Srpske narodne straže su održavali red do dolaska srpske vojske. Jedna srpska delegacija je hitno otišla u Beograd da zatraži da vojska što pre dođe i da se uspostave organi vlasti, jer je pretio novi haos“, naglašava.
U pojutarje Mitrovdana, 9. novembra 1918, grupa Salajčana na ukrašenim konjima sa srpskim zastavama, izašla je do Karlovaca da dočeka srpsku vojsku i da zajedno sa njom, prođe kroz Petrovaradin, a zatim, preko Poćorekovog mosta, kojeg je odneo led 1924, kroz Dunavsku ulicu, uđe u centar Grada.
Tu je, predvođena majorom Bugarskim, svečano dočekana od mnoštva srpskog sveta, pozdravne
govore održali su Jaša Tomić i Ignjat Pavlas, a veselje je na ulicama trajalo do duboko u noć.
Ubrzale su se pripreme za održavanje Velike narodne skupštine 25. novembra, na kojoj je doneta odluka o bezuslovnom priključenju Banata Bačke i Baranje Kraljevini Srbiji. Skupština Srema održana je 24 novembra.
„Valja reći i to da niko od predstavnika „stare vlasti“ nije osuđivan, niti maltretiran“, dodaje istoričar Đorđe Srbulović.
Tragična sudbina vođa novosadskih Srba
Prvake iz redova srpskog naroda kasnije je zadesila strašna sudbina.
Čuveni Ignjat Pavlas je sa ženom ubijen u Raciji 23. januara 1942.
Sudbina kasnijeg pukovnika Boška Pavlovića je, takođe, kao i Pavlasova, tragična.
On je bio policijski oficir u Kraljevini, a potom podsekretar u Nedićevoj administraciji. Nakon rata povukao se u Austriju. Tu ga zarobljavaju Englezi i izručuju partizanima. Streljan je 1946.
„Novosadska skupština je pre nekoliko godina donela odluku da se Pavloviću, za sve što je učinio za Novi Sad, a učinio je jako mnogo, podigne spomenik, ali se, verovatno odustalo od toga, iako odluka nije poništena“, zaključuje Srbulović.
Više informacija iz ovog grada čitajte na posebnom linku.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
