Kako prevazići akademsku krizu u Srbiji?

Ali dublja analiza ukazuje da je problem sistemski, a predložena rješenja samo guranje prašine pod tepih.

Moj ključni argument glasi: Univerzitet u Beogradu je organizaciono i strukturno nefunkcionalan univerzitet. Ovo posebno dolazi do izražaja kad se on uporedi sa uglednim svjetskim univerzitetima.

Nefunkcionalnost Beogradskog univerziteta čak ne dozvoljava da reformiše samog sebe. Isti princip važi za ostale državne univerzitete u Srbiji.

Privatni univerziteti, kao što sam pisao ranije, ne posjeduju minimum neophodne akademske reputacije, tako da je bespredmetno diskutovati o njihovoj funkcionalnosti.

Podaci u stručnoj literaturi, ali i u medijima, pokazuju da funkcionalni univerziteti – akademske institucije koje u potpunosti kontrolišu vlastite finansije, organizaciju, menadžersku strukturu i pravnu regulativu – brzo i efikasno rješavaju sve probleme sa kojima se suočavaju.

Situacija sa Beogradskim univerzitetom je značajno drugačija.

On kao jedinstvena organizacija koja je nadređena svojim dijelovima postoji samo na papiru. Drugim riječima, sve poluge upravljanja, od finansija preko organizacije, pa do menadžerske strukture i pravnih finesa, u rukama su fakulteta i instituta.

Ovo je jasno vidljivo iz statuta univerziteta (član 11) koji kaže da fakulteti i instituti imaju svojstva pravnih lica. Pravno lice je organizaciono i imovinski samostalno.

Dakle, iz statuta proizilazi da je BU federacija samostalnih fakulteta i instituta. Njegovo upravljačko tijelo, Savjet univerziteta, svodi se na ceremonijalnu funkciju.

U ovakvoj situaciji, gdje je jedno pravno lice, BU, suprostavljeno svojim fakultetima i institutima koji imaju status pravnih lica, rješavanje problema na nivou univerziteta je gotovo besmisleno, jer se svako predloženo rješenje može pravno osporiti po principu jedno pravno lice protiv drugog.

Slijedi da rješenja koja predlaže Savjet univerziteta, ne moraju biti pravno obavezujuća za fakultete i institute.

Ukoliko ima istine u gore izloženom, Beogradskom univerzitetu, ali i ostalim državnim univerzitetima u Srbiji, neophodna je reforma da bi se transformisali u funkcionalne akademske institucije koje mogu uspješno rješavati probleme sa kojima se suočavaju. U prilog reformskoj tezi govori trenutna situacija na BU.

Samo u posljednjih nekoliko mjeseci suočen je sa problemima na Filološkom, Bogoslovskom i Fakultetu organizacionih nauka, za koje se ne naziru rješenja.

Jedina institucija u britanskom sistemu, koja organizaciono podsjeća na državne univerzitete u Srbiji, jeste Univerzitet u Londonu (London University).

Ali LU je federacija samostalnih univerziteta, što dodatno podržava neophodnost reformi na državnim univerzitetima u Srbiji.

Evo kratkog opisa strukture Londonskog univerziteta da bi se dobila predstava o stepenu sličnosti sa državnim univerzitetima u Srbiji. LU je osnovan 1836. kao odgovor na dominaciju Kembridža i Oksforda.

Koledži u Londonu nisu imali pravo na izdavanje univerzitetskih diploma. Rješenje je bilo udruživanje koledža u londonski univerzitet, što im je omogućilo da izdaju diplome, ali i da konkurišu Oksfordu i Kembridžu.

Vremenom su odnosi unutar Londonskog univerziteta evoluirali na način da su neki koledži postali samostalni univerziteti. To se desilo, na primjer, sa UCL (University College London), King’s College London i Imperial College London. Oni su danas među vodećim svjetskim univerzitetima, a neki su još uvijek članovi federalnog Londonskog univerziteta.

LU danas ima 17 članova.

Od vodećih londonskih univerziteta odsutan je samo Imperial College London, iako je nekada bio član.

Negdje oko 2002. Imperial i UCL su razmatrali mogućnost ujedinjenja u veći univerzitet. Ideja je propala zbog otpora akademskog osoblja sa oba univerziteta.

Poslije toga je Imperial College podnio zahtjev za napuštanje Londoskog univerziteta. Zahtjev je odobren 2007. godine.

Statut Londonskog univerziteta jasno određuje odnose unutar ove federalne institucije. Svi univerziteti članovi su nezavisne institucije.

Samostalno izdaju diplome, određuju naučnu i nastavnu politiku, finansijski su nezavisni, u potpunosti kontrolišu menadžersku strukturu, pravnu regulativu i planiranje budućnosti, uključujući reforme koje nisu rijetke.

Federalni univerzitet, s druge strane, omogućuje zaštitu reputacije etabliranim članovima, kao što su UCL i King’s College. Mlađi članovi, kao čto je City, University of London, mogu da računaju na rast međunarodnog ugleda.

Beogradski univerzitet, konstituisan kao federacija fakulteta i instituta, osjetljiv je na političke manipulacije.

Na primjer, instituti imaju upravne odbore koje imenuje vlada.

Isto tako, vlada i njeni emisari se nerijetko miješaju u procese imenovanja upravljačke strukture na fakultetima, što grubo narušava akademski integritet i institucionalnu slobodu odlučivanja.

Poznato je i da imenovanje rektora mora da ima indirektno vladino odobrenje.

Iz ličnog iskustva u radu na tri britanska univerziteta (Cambridge, St-Andrews i Brunel) pouzdano znam da je uticaj britanske vlade na rad univerziteta ravan nuli.

Dakle vlada Srbije, preko politizacije univerzitetskog sektora, vlastitoj zemlji čini veliku štetu.

Akteri politizacije univerziteta, bez obzira da li se radi o vladinim emisarima, ili fakultetskim i institutskim menadžerima (dekani i direktori instituta), pa i rektoru, pokušavaju da odvrate pažnju javnosti od istinske potrebe za reformom univerziteta, tako što se pozivaju na jednu od lista za rangiranje univerziteta, Šangajsku listu, na kojoj je BU relativno dobro plasiran. (Bez obzira što je pad na ovoj listi primjetan u posljednje tri godine.) Time akteri politizacije brane sumnjivi argument: ako je Beogradski univerzitet dobro plasiran na nekoj međunarodnoj listi, u poređenju sa regionalnim konkurentima, ne treba mu reforma nego samo fino podešavanje.

Međutim, malo detaljnija analiza mehanizama rangiranja univerziteta po Šangajskoj listi, otkriva da ona favorizuje krupne univerzitete kakav je beogradski.

Kad se pogleda položaj Beogradskog univerziteta na drugim međunarodnim listama, on nije tako dobar kao na Šangajskoj.

Koliko su sve liste za rangiranje univerziteta proizvoljne i otvorene za manipulaciju, govori podatak da je najbolje plasirani univerzitet u regionu na QS World Universities Rankings listi, prije par godina, bio jedan privatni univerzite iz Sarajeva, Sarajevo School of Science and Technology, samo zato što je kao honorarne predavače doveo neke profesore sa privatnog Buckingham University iz Engleske.

Tako da nije iznenađenje da se vlada, u cilju dalje politizacije akademskog sektora, ljeta 2019. zainteresovala za jednog navodno visokocitiranog matematičara, jer je neko procijenio da be njegov povratak na Beogradski univerzitet popravio položaj istog na Šangajskoj listi. Ali, naknadna analiza objavljena u listu Danas otkrila je da se matematičar služi akademskim nepoštenjem.

Samim činom stupanja u kontakt sa takvim matematičarem i slušanjem njegovih savjeta, vlada je postigla jedan od najtragičnijih autogolova u novijoj akademskoj istoriji Srbije.

Kako reformisati univerzitet? Osnovna pretpostavka je da samo strukturno jedinstvena akademska institucija može biti otporna na politizaciju i imati punu akademsku slobodu. Jedan od modela reformisanja, koji mi izgleda smislenim, jeste primjena britanskog univerzitetskog modela.

Na britanskim univerzitetima fakulteti i instituti nemaju status pravnih lica, nego su dijelovi podređeni univerzitetu.

Pravnici, ljekari, inženjeri, lingvisti, sociolozi, filozofi, biolozi, veterinari, medicinske sestre, geografi, etnolozi, matematičari i ostali članovi akademske zajednice sa datog univerziteta, imaju jedinstven i snažan zajednički glas.

Taj glas garantuje akademsku slobodu institucije i otpor prema svakoj politizaciji, neovisno da li ta politizacija dolazi od vlade, nevladinog sektora ili korporacija.

Da bi se Beogradski univerzitet upustio u reformu gornjeg tipa, potrebna mu je kritična masa akademskog osoblja sa jakom reputacijom i akademskom čestitošću, kao garantima da će reforma biti uspješna.

Ti isti garanti bi služili kao brana za bilo kakvo uplitanje vlade, ili nekih drugih institucija, u proces reforme.

Reforma bi morala biti duboka i zahtijevala bi ukidanje samostalnosti fakulteta i instituta, i njihovo dovođenje pod kontrolu univerziteta.

Time bi se zatvorile rupe u trenutnoj strukturi i spriječilo uplitanje političara u akademski sektor.

Da li Srbija ima kritičnu masu akademskog osoblja koje bi bilo u stanju da takvu reformu sprovede?

Nadajmo se da ima.

Ali ako nema, treba pozvati u pomoć akademsku dijasporu. Veliki broj uglednih profesora, državljana Srbije, radi na svjetskim univerzitetima, od Aljaske do Australije.

Sasvim je sigurno da bi neki od njih bili zainteresovani da pomognu vlastitoj zemlji u izvlačenju akademskog sektora iz duboke krize koja traje nekoliko decenija.

Jasno je da je jak i nezavisan akademski sektor uslov za egzistencijalne izazove koji nas očekuju, od pandemija do borbe sa klimatskim promjenama i ekološkim izazovima.