Foto: Monografija Duboke brazdePodsećanje na zaboravljenu priču iz 1943. godine, kada su protivavionske topovske jedinice Vermahta postavljene oko rudnika molibdena u Belom polju, kod Surdulice oborile američkog bombardera, a građani spasili pilote.
Jedini deo južne Srbije koji se od 1941. godine nalazio pod kontrolom Nemaca bilo je selo Belo polje, nadomak Surdulice. Tu se nalazio još od Kraljevine SHS rudnik u kome se kopao molibden, najavažniji sastojak u industriji čelika.
Područje juga Srbije bilo je, u skladu sa koalicionim sporazumom s kraja 1941. godine nakon kapitulacije vojske Kraljevine Jugoslavije, pod okupacijom Bugara.
Istorijski izvori navode da su Nemci „jakim protivavionskim jedinicama štitili rudnik“ u neposrednoj blizini varoši Surdulica.
Za nesmetani transport molibdena napravljena je i lokalna žičara do Vladičinog Hana udaljenog nekoliko kilometara da bi se obezbedio brži transport centralnom prugom Solun – Skoplje – Kumanovo – Vladičin Han – Niš – Beograd i dalje.
Za potrebe rudnika „Mačkatica“, kako je bilo njegovo ime, Nemačka okupaciona vlast mimo Bugara, koji se u to nisu mešali, sagradila je čitavo naselje.
Danas u Belom polju, koje je predgrađe Surdulice, postoje nesrušeni bunkeri i to njih sedam, ali i nekoliko osmatračnica. Bilo je, kako se navodi, oko trideset protivtenkovskih posada.
-Ovde je su za Nemce postojali svi uslovi za život kao u maloj rudarskoj varoši. Sagradili su kuće od čvrstog materijala, imali prodavnice, kulturni centar, pa čak i bioskop – sećaju se u stariji žitelji Belog polja, koje je ime dobilo još u Kraljevini SHS, zato što je bilo poznato po „obilatom rodu zasejanog žita“.
Strateški pravac za Nemce je predstavljala pruga od Soluna do Beograda. I, baš na njenoj južnoj trasi dešavale su se česte diverzije partizanskih odreda sa područja Kumanova, Preševa, Vranja, Vladičinog Hana. Ti incidenti su dovodili do masovnih odmazda nad stanovništvom u ovim opštinama.
-Braneći rudnik molibdena „Mačkatica“, protivavionski topovi su redovno otvarali vatru na avione savezničkih armija koje su iz baza u Italiji od 1943.godine počele redovno bombardovanje strateških položaja Vermahta. U drugoj polovini rata saveznička bombardovanja su bila sve češća, a reakcije Nemačke protivvazdušne odbrane sve jača – navode u foto monografiji „Duboke brazde“ (Vranje u Nob 1941-1945.) Aleksandar Trajković i Dobrivoje Jovanović.
Prema istom izvoru, 2. i 3. avgusta 1943. godine, na području Rudnika „Mačkatica“ protivavionskom artiljerijom iz Nemačkih topova oborena su dva američka bombardera, koji su se našli u misiji bombardovanja pruge i strateških položaja Vermahta.
-Jedan avion pao je u ataru sela Jelašnica, na teritoriji opštine Surdulica, dok je drugio završio kod sela Poloma, na teritoriji Vladičinog Hana. Četiri avijatičara nakon što je njihovi avioni potpuno onesposobljeni za dalji let su se katapultirala i prizemljila padobranima na području sela Polom, neposredno uz korito Južne Morave – navode Trajković i Jovanović u svojoj knjizi.
Sada, na licu mesta, caruje potpuni zaborav. Seoskim njivama je prošao Koridor 10. Stari u selu Polom pomrli, mlade bliska prošlost ne interesuje i malo ih zanima.
„Ma kakva istorija, nas interesuje kako sada što pre do Amerike da odemo“, poručuje novinaru Danasa srednjoškolac, koga pitamo da li je uopšte čuo za „spasavanje američkih pilota u njegovom selu“.
-Slušao sam od moje bake Ikonije kako su američki piloti bili brzo sklonjeni sa polja u kome su pali. Sklonjeni su i njihovi padobrani koji su odmah navukli poteru bugarskih patrola, koje su bile na području Vladičinog Hana. Sećam se i toga da mi je deda pokazivao jednu sajlu skinutu sa palog aviona govoreći:“E, sinko, teško ko može ovo, i ovako kvalitetno da napravi. Čuvaj trajaće ovo doveka“ – seća se detinjstva Miloš Božilović, rodom iz sela Polom, koji danas radi kao taksista u Vranju.
Zvanična istorija navodi da su pilote bombardera SAD u svojoj kući prihvatili iz porodice Mišić. Stojan i njegova supruga Božana, uz pomoć drugih seljana iz susednoh Poloma.
U ovoj akciji meštana spasena su četiri američka pilota (nepoznat je broj ukupnih članova posade u dva oborena aviona).
Piloti su uspeli, zahvaljujući lokalnom stanovništvu, da izbegnu poteru bugarskih vojnih jedinica koje su danima „češljale“ teren u Vladičinom Hanu i Surdulici. Piloti su proveli od rušenja njihovog aviona na području Surdulica – Vladičina Han, godinu dana među partizanima na području juga Srbije. Sva četvorica avijatičara ostali su u odredu Drugog južnomoravskog NOP odreda.
Bugarska odmazda zbog pilota
„Neuspevajući da pronađu lica koja su sakrila četiri pilota avijacije SAD, bugarske okupacione snage su tokom 1944. godine na području opštine Surdulica, u selima Suvojnica i Jelašnica, streljali ukupno 17 lica“, navodi se u fotomonografiji „Duboke brazde“.
Više vesti iz ovog grada čitajte na posebnom linku.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
