Ko vlada jezikom

Iako bismo se, s obzirom na prirodu jednog i drugog, mogli složiti da se lingvistika za preskripciju interesuje približno isto koliko i astronomija za astrologiju, sa druge strane je tačno da preskriptivističke rasprave u jezičkoj zajednici i o jezičkoj zajednici odražavaju odnos jezičke zajednice prema jeziku i na taj način mogu pozitivno da utiču na kohezivnost i identitet jezičke zajednice. S te tačke gledišta je s jedne strane opis jezika zaista ključan put do jezičkog standarda, dok istovremeno preskripcija utiče na osećaj uključenosti u jezičku zajednicu, jer pripadnici određene jezičke zajednice dele normativne predstave o jeziku i jezičkom ponašanju na različitim nivoima upotrebe jezika.

Takav odnos jezičke zajednice daje legitimitet pojedincima i institucijama da određen jezički model promovišu i time omogućavaju održavanje privilegovanih pozicija onih koji u određenom kontekstu o tome šta je jezički standard odlučuju, dakle sve vreme kontrolišu jezički standard. U jezičkoj zajednici je uspostavljeno očekivanje „upravljanja od strane privilegovanih institucija“ istovremeno je institucijama u interesu da se takav model sačuva u životu, što znači da se protive bilo kakvim izmenama. To je logično, jer su sebi izborile poziciju moći, ona im sve vreme omogućava nadzor nad standardom, ali i stalno odlučivanje ko spada u okvir standardnojezičke kulture kakvu su svojim delovanjem stvorili, što posledično znači da sve vreme formiraju i održavaju diskriminatorni model zasnovan na standardnojezičkoj ideologiji. Kod takvog modela funkcionisanja je u odnosu na jezik izrazito primetna tendencija preferiranja starijih jezičkih oblika i značenja, kao i želja za očuvanjem ili uspostavljanjem razlike između jezičkih fenomena, pre svega sa aspekta njihove standardnosti, odnosno nestandardnosti.

Za svaki standardni jezik je u njegovom razvoju ključna modernizacija, stalna mogućnost prilagođavanja novim komunikacijskim izazovima; modernizacija se može sprovesti na različite načine, u skladu sa celokupnom idejom pojedinačnog kulturološkog prostora i postupcima jezičke standardizacije u njemu, kroz model kultivisanja koji uključuje i jezičku intervenciju i smatra se elitističkim ili kroz demokratskiji pristup gde se modernizacija shvata kao amalgam novog i starog koji odgovara potrebama sociokulturnog prostora. Pri tom je, naravno, jasno da ideje modernizacije u raznim kulturološkim prostorima za pojedince i zajednice imaju suprotna značenja, i da i u tom okviru stalno deluju centri moći čiji je uticaj na odluke u modernizacijskim procesima daleko veći od uticaja pojedinaca. Osim potrebe za modernizacijom je menjanje standarda povezano i sa drugim jezičkim intervencijama, npr. ideologijom političke korektnosti ili ideologijom purizma; naravno, u tim slučajevima se ne radi o modernizaciji u pravom smislu reči, jer se u jeziku ne pojavljuju nove komunikacijske funkcije, već se radi o izmenama oblika u okviru istih jezičkih funkcija.

Važno je istaći da se savremene standardnojezičke kulture i uspostavljenom modelu jezičkog standarda i njegove ideologije teško snalaze u demokratskim procesima. Iako je u demokratskim društvima neprihvatljiva diskriminacija prema polu, socijalnoj, nacionalnoj pripadnosti, ličnim okolnostima itd., standardnojezičke kulture čuvaju prihvatljivost jezičke diskriminacije upravo sa aspekta jezičkog standarda i u osnovi su diskriminatorne prema regionalnoj, socijalnoj, nacionalnoj i dr. pripadnosti govornika. Kada od pojedinca tražimo da promeni svoj jezik, ne radi se o komunikacijskom pitanju, već o uspostavljanju pripadnosti određenoj društvenoj grupi.

Zahtevi standardnojezičke kulture mogu da odu toliko daleko da se kontrola standardnog jezika postavlja u okviru zahteva nacionalne države, čime se standardnojezička ideologija otkriva i kao eksplicitno nacionalistička.

Zadatak savremenih demokratskih društava je da razmišljaju o pitanjima standardnojezičke diskriminacije i traže rešenja za takve izazove u jezičkim zajednicama, jer samo traženje rešenja, odnosno razbijanje standardnojezičke ideologije kao mita, kao jedinog mogućeg koncepta jezičkog bivanja i delovanja, vodi u otklanjanje jezičke diskriminacije na osnovu standardnojezičke ideologije.

U sredinama koje obeležava standardnojezička kultura, uloga rečnika je značajna pre svega zbog mistifikacije standardnog jezika. Ako je, recimo, stvorena društvena sredina u kojoj vlada uverenje da je standardan jezik tako kompleksan i težak da ga je nemoguće usvojiti bez pomoći jezičkih eksperata i njihovog stalnog usmeravanja, to je najbolja mogućnost atmosfera za rad institucija koje promovišu standardnojezičku ideologiju, a unutar nje sebe kao institucije koje poseduju posebno znanje o jeziku, a time i autoritet za prosuđivanje o njemu. Iako se u različitim društvima na poziciji moći pojavljuju različite institucije, od standardnojezičkih (npr. akademije, univerziteti, instituti), koje su polazište takvog delovanja, do onih koje takvo delovanje promovišu, a to su škola, mediji, kao i korporacije i pravni sistem, tradicionalno su zbog njihove istorijske pozicioniranosti u društvu ključne one koje se bave standardizacijom i kodifikacijom.

U pogledu jezičkog standarda, institucije koje se bave standardizacijom i kodifikacijom imaju izuzetnu društvenu moć, one same su te moći svesne i u društvu je koriste. Jasno je da i njihovi proizvodi – pravopisi, rečenici, gramatike i dr. – imaju izuzetan uticaj, zato je uvid u njihov sadržaj ključan za razumevanje koncepta standardnojezičke ideologije. Ako imamo situaciju u kojoj je jasno da govornici nekog jezika moraju stalno da konsultuju jezičke priručnike, a oni im ne daju odgovarajuće odgovore, umesno je pitanje da li takve institucije svesno oblikuju jezičke priručnike na način koji samo pojačavaju osećaj govornika da je jezik tako kompleksan da nikada neće moći dovoljno dobro njime ovladati, pošto ga ni najreferentnije institucije ne mogu dovoljno dobro opisati. Takva situacija posledično pojačava osećaj potrebe za stalnom interpretacijom, čime se potvrđuje i podržava potreba postojanja upravo takvih institucija, jer su one jedine sposobne da na odgovarajući način interpretiraju svoje sopstvene standardizacione i kodifikacione priručnike.

Sa druge strane imamo – što je tipično za slovenački prostor kada se radi o rečničkim opisima – opise prisutne u javnom prostoru koji u stvarnosti ne odražavaju savremeni jezik, ali ih govornici u sredini standardnojezičke kulture percipiraju kao apsolutan autoritet. Karakteristika standardnojezičke kulture jeste upravo nepostavljanje pitanja o adekvatnosti jezičkih opisa, već neopozivo verovanje autoritetu, čime se u slučaju jezičkih opisa, kod kojih se ne radi o savremenom standardu, namerno ili nehotice promovišu tradicija i konzervativne društvene vrednosti.

U okviru Biblioteke XX vek

Biblioteka XX vek objavila je studiju slovenačkog lingviste Vojka Gorjanca „Nije rečnik za seljake“. Autor polazi od teze da iza rečnika i drugih jezikoslovnih priručnika uvek stoji određena ideologija koju on u ovoj situaciji nastoji da razotkrije. Generalno, Gorjanc ima kritički stav prema institucijama koje su prisvojile ulogu onih koji propisuju jezičke standarde i koji se stavljaju iznad živih korisnika jednog jezika.

U dogovoru sa izdavačem Danas donosi odlomak iz ove knjige. Izbor i oprema teksta redakcijski.