Kojim sredstvima se može razgraditi komandno društvo

Respektujući prethodne napomene, kao i ranije izloženi, načelni liberalni stav J. Stanjiškis o neminovnosti ograničavanja nove države koja se vratila „na široka vrata“, za balkanske, posebno, za ex-jugoslovenske uslove, danas se čini kako je najvažnije pitanje današnje demokratije, ustvari, politika prilagođavanja institucionalnih struktura (oblika) države objektivno složenoj društvenoj osnovici (Lijphart). Štaviše, mislimo da su korekcije postojećeg „institucionalnog inženjeringa“ neminovne, ne samo zbog stabilizacije demokratije i efikasnije „upravljivosti konfliktima“, već i zbog konačnog uspostavljanja konsenzualno potvrđenog identiteta političke zajednice i očuvanja integriteta države.
Naglasićemo, najproduktivnije polazište analize aktuelnih „revolucionarnih“ promena (S. Stojanović) i dilema organizacionog pluralizma je ono koje ima na umu činjenicu da su demokratske institucije u zemljama istočne Evrope oktroirane u fazi duboke krize jednog sui generis sistema savremene industrijske civilizacije. Uz to, u većini zemalja postkomunističkog Jugoistoka, ove institucije stavljene su u poziciju demijurga novih svojinskih odnosa (kapitalizma), novog društvenog (individualnog i kolektivnog) identiteta i matrica društvene integracije. Zato se neki teoretičari razložno pitaju: „može li se, i kako, komandnim sredstvima razgraditi komandno društvo?“ (Lazić).
U tom smislu, ako bismo, za kraj našeg ogleda o nedoumicama ex-jugoslovenske tranzicije, koja je, kao i sve što je balkansko, nesporno unikatna, odabrali jednu poentu, možda bi to mogla biti ona Šumpeterova da „Mučna vremena“ nisu povoljna za demokratsku metodu. U dubokoj društvenoj krizi, sa naznakama pomeranja političkih raspoloženja ka ekstremnijim vidovima etnocentrizma i izolacije u odnosu na moderne evropske trendove, prerano je konstatovati da su iscrpljene sve mogućnosti samouništenja demokratije. Videli smo da ovih godina o tome kompleksno razmišljaju brojni naučnici. Dakako, među njima nismo našli ni jednog koji bi javno izjavio da mu nije bliska ideja da je i loša demokratija uvek bolja od dobre diktature (Bobio).
Srećom, činjenica da su se u protekloj deceniji, uz sva iskušenja i deformitete, osnovne institucije i procedure parlamentarne demokratije održale, moguće je u optimističkom smislu uporediti sa onim istorijskim iskustvima „preranih demokratija“ koja su pokazala da „kada je jednom uspostavljen, demokratski politički sistem ‘dobija ubrzanje’ i stvara društvenu potporu (institucije) kojom obezbeđuje svoje produženo postojanje… omogućavajući razvoj drugih uslova koji vode demokratiji…“ (Lipset). Uz to, dosadašnja iskustva sa demokratijom u ekonomski najrazvijenijim zemljama uče nas da … do sada nije razvijen jedinstven, čak ni dominantan model; ono što jeste razvijeno produkt je određenih svojstava i specifične istorije svake pojedinačne zemlje (Dal). Ova Dalova napomena, uz, prethodnoj Lipsetovoj napomeni, slično podsećanje da institucije „…dobijaju sopstvenu moć kad politički aranžmani postanu institucionalizovani“, nesumnjivo predstavlja dovoljan empirijsko-teorijski argument da se ne smeju generalno stavljati pod sumnju sve novouvedene liberalno-demokratske institucije zbog toga što nisu još „proradile punom parom“.
Istovremeno, ne smemo smetnuti s uma da je ovo samo deo istine o opštim pretpostavkama i iskustvima demokratije. Svako opiranje daljim institucionalnim promenama u postkomunističkim državama, posebno u onim državama čije institucije nisu prilagođene etnički i konfesionalno heterogenoj društvenoj osnovici, već su uspostavljene sa namerom da svojim dejstvom delimično ili potpuno homogenizuju društvo po meri većinske nacije, treba sučeliti sa sledećim nalazom koji uopštava brojna iskustva demokratizacije „nezapadnog sveta“: „Stoga, za mnoga pluralna društva nezapadnog sveta stvarni izbor ne leži između britanskog (‘većinskog’ – prim. J. K.) normativnog modela demokratije i konsocijacijskog modela, već između konsocijacijske i nikakve demokratije“ (Lijphart).
Bilo kako bilo, premda su neki, sve do juče, nostalgično osluškivali zvonjavu starih moskovskih zvona sa zvezdom na vrhu Kremlja, izvesno je da u merenju istorijskog vremena na ovim prostorima više ne dominira horsko pitanje: Koliko je sati u Moskvi? Izvesna je, nažalost, i činjenica da, na momente, teško možemo odgovoriti i na pitanje: Koji vek stvarno nastupa Balkanu? A, kao što se dalo videti, ni vašingtonski visoko „sofisticirani“ instrumenti nisu bili podešeni za najsenzibilnije i najprihvatljivije merenje „damara“ balkanskog postkomunizma.
Nastavlja se