Kolonizacija Vojvodine jedinstven graditeljski poduhvat

Branislav Krstić: SPOMENIČKA BAŠTINA SVJEDOČANSTVO I BUDUĆNOST PROŠLOSTI (27)

Branislav Krstić (1922) bio je savezni savetnik u vladi Jugoslavije nadležan za urbanizam, prostorno uređenje, čovekovu sredinu i baštinu (1968-1982), profesor po pozivu na postdiplomskim studijama Arhitektonskog fakulteta u Beogradu (1972-2003), predstavnik Jugoslavije na konferencijama i u telima UN, pa i Komitetu za svetsku baštinu Uneska, gde ostvaruje upis prvih pet dobara u Listu svetske baštine (1978). Tematska enciklopedija „Spomenička baština svjedočanstvo i budućnost prošlosti“, čije delove objavljujemo uz dopuštenje autora, njegovo je životno delo. U knjizi je obradio dosad najpotpuniju enciklopediju spomeničke baštine južnoslovenskih zemalja. Ne prihvatajući da su spomenici kulture skup ad hoc izabranih spomenika „izvučenih“ iz vremena i okruženja u kojem su nastali, baštinu je istražio kao autentično svedočanstvo civilizacija i istorijskih razdoblja. U vreme novih interpretacija prošlosti ona ostaje nesporan oslonac u njenom tumačenju. Baštinu tumači i kao okruženje za arhitekturu budućnosti.

Iz tematske enciklopedije, koja sadrži deset poglavlja u kojima autor istražuje istorijske gradove, javnu, stambenu, versku, vojnu, privrednu, memorijalnu i narodnu arhitektonsku baštinu.

Vojvodina je prije turskog osvajanja, uglavnom bila nenaseljeno područje; postojali su utvrđeni „gradovi“ okruženi selima. Naselja habzburškog vremena nastaju na tlu koje je, poslije povlačenja Turaka, bilo uglavnom „očišćeno“ od gradova, jer su turski gradovi (na primjer, Vršac, Sombor ili Subotica) srušeni ili napušteni. Izuzetno plodna Panonska ravnica, ali i njeno strateško mjesto na pravcu ka istoku, opredijelili su Habzburšku imperiju da kolonizira Vojvodinu. Nakon što je definitivno preuzela Banat, Bačku i Srem od Osmanlija (1717), Imperija izvodi graditeljski poduhvat zasnivanja novih i rekonstrukcije postojećih naselja (podsjetimo se, uslovno sličnog, prije više stoljeća u Sloveniji). U iscrpnoj studiji o ovim naseljima Branislav Kojić ističe da naselja u Vojvodini, nose „izvesna obeležja koja ih izdvajaju iz kruga ostalih naselja ne samo u Jugoslaviji, nego i u Evropi“. Utvrđuje da je najveći broj naselja iz doba Turaka i vremena koje je prethodilo ovom poduhvatu bio „zbijenog tipa, spontano razvijen, s nepravilnom mrežom ulica i sokaka, sa nepravilnim i nejednakim blokovima i kućištima“ i nalazi da je „ovakav tip naselja identičan sa tipom zbijenih naselja u Pomoravlju, sa Kosova i iz Makedonije.“ Veliki graditeljski poduhvat u osnovi je izveden od 1750. do 1780. godine. Branislav Kojić daje prikaz ovog poduhvata na osnovu tehničke građe Ratnog arhiva i Arhiva dvorske komore u Beču. On utvrđuje da je osnovna specifičnost novih naselja u Vojvodini „planska kompozicija geometrijskog karaktera nastala spoljnom intervencijom tehničke prirode, a ne spontano. … Ogleda se ne samo u strukturi naselja, nego i u kući, ataru, a često i u čitavim grupama sela. … Sva današnja naselja u Vojvodini, sa vrlo malim brojem izuzetaka, pokazuju iste karakteristike, što znači da je jedna značajna teritorija sa oko 450 naseljenih mesta uređena i izgrađena prema unapred utvrđenoj rurističkoj politici.“ Naglašava da većina nacrta u ova dva arhiva predstavlja snimke postojećeg stanja, a manji dio projekte za izgradnju naselja. Naznačeni autori nacrta i njihovi saradnici su vojna lica.

Kojić vidi četiri grupe naselja, ali pažnju poklanja: a) novim naseljima na slobodnim terenima i b) rekonstrukciji postojećih u novo naselje na istom mjestu; ostala su njihovi varijeteti. Osnovno obilježje novih naselja „jeste potpuna pravilnost u urbanističkoj strukturi. Bilo da je postojao potpun nacrt budućeg naselja ili samo skica, pravilno izvođenje bilo je moguće, jer su blokovi i parcele bili jednaki među sobom, ulična shema pravougaona, a teren na kome se naselje postavljalo skoro horizontalan. Prema predanju obeležavanje ulične mreže i parcela za kućišta vršeno je zaoravanjem po zadatim pravcima“. Naselja najčešće imaju dvije glavne ortogonalno postavljene ulice. Osnovno obilježje rekonstrukcije postojećih naselja jeste da se na mjestu postojećeg, zbijenog naselja „rekonstruiše novo naselje na taj način, što se nasilnim putem ruše kuće, premeštaju ograde radi obeležavanja novih pravaca ulica. … (ovaj) postupak može se objasniti činjenicom da su stare kuće bile male tehničke vrednosti, pa je jedan od ciljeva ovakvog postupka bio da se uništi taj zastareli građevinski fond i da se, osim nove regulacije naselja, izgradi novi stambeni fond u skladu s propisima za njegovu izgradnju.“ Većina naselja, obično u središtu, imala je više uobičajnih parcela specifične namjene koje su uokvirile seoski trg, a bile su, po pravilu, namjenjene za upravnu zgradu, za vojnu kancelariju, za školu, za parohiju, kao i za stanove oficira i podoficira, za stan sveštenika, često i kafanu, a bunar na trgu. Na periferiji naselja građeni su mlinovi suvače i opštinski ambari i koševi.

Nastavlja se

Sombor, na zapadu Bačke, za vrijeme Turaka (1541–1687), tvrđava je i sjedište nahije. Značajan je za izučavanje planske izgradnje jednog od matičnih gradova kolonizirane teritorije, jer su u njemu, do naših dana, očuvane gradska osnova i namjene. Zasnovan je kao naselje među šančevima, kvadratne osnove, sa naglašenim okomitim pravcima (cardo i decumanus) i karte Sombora iz vremena kolonizacije prikazuju kvadratno jezgro grada uokvireno vijencem koji čine četiri ulice. Ne mijenjajući gradsku matricu grad se vremenom širi, zrakasto. U jezgru se izgrađuje barokni grad, koji čuva trg i glavne javne zgrade; kasnije se obogaćuje zgradama klasicizma, istorijskih stilova i moderne i ozelenjava po vijencima; prizemna zona zgrada su gradski sadržaji, a na spratovima je stanovanje. Habzburško carstvo daje Somboru 1749. status „slobodnog kraljevskog grada“, a 1786. postaje sjedište bačko-bodroške županije. Njegovu baštinu čini više monumentalnih zgrada: Župni dvor (1743), bivši franjevački samostan, pravoslavna crkva (1759), rimokatolička barokna crkva (1762), Županija (1805–1808, dograđena 1882), Gradska kuća (1842), neoklasicističko pozorište (1879), kao i Krušperova palata, Graškalovića kuća i druge.