Kulturna baština veća od mogućnosti

U mađarskom gradiću Rackeve, blizu Budimpešte, predstavnici Srba iz Mađarske i Mađara iz Srbije nedavno su potpisali sporazum o saradnji u oblasti kulture, i takođe deklaraciju kojom ove manjinske zajednice izražavaju trajnu zainteresovanost za razvoj i održavnje dobrosusedskih odnosa između Republike Mađarske i Republike Srbije. Oba ova dokumenta rezultat su nekih već postojećih veza dve zajednice koje su i pre toga uspevale da nađu puteve saradnje. O tome kakve su veze Srba iz Mađarske sa matičnom državom, i kakav je uopšte status ove zajednice u domicilnoj državi za Danas govori Ljubomir Aleksov, predsednik Samouprave Srba u Mađarskoj.
Koliko trenutno Srba živi u Mađarskoj i da li je evidentno smanjivanje tog broja posledica njihovog prirodnog nestajanja ili asimilacije?

Bez pomoći matice

Pre desetak godina nisu bili retki slučajevi da Srbi iz Mađarske studiraju u Beogradu ili Novom Sadu. Koliko je to danas uobičajeno, i da li je to perspektivno za mlade?

– Zbog poznatih dešavanja u bivšoj Jugoslaviji bilateralni ugovori izmađu dve države ne postoje, a bez toga je veoma teško obezbediti studentima, čak i u manjem broju slučajeva, pomoć i podršku matice. Prema našem saznanju, srpska strana trenutno nije spremna da reši ovo pitanje. Mislim i na problem bilateralnih ugovora, ali kod nadležnih nema sluha ni za rešavanje makar pojedinačnih slučajeva. Kod naših mladih, međutim, postoji takva želja. Nekolicina naših studenata se trenutno školuje u Srbiji, ali svi isključivo kao stranci koji sami finansiraju svoje školovanje, odnosno plaćaju školarinu kao i ostali strani studenti. Dakle, od matice nemamo nikakvu pomoć u tome.

– Prema poslednjem popisu stanovništva, u Mađarskoj ima oko četiri hiljade Srba. Po našoj proceni, međutim, taj broj je nešto veći – kreće se negde oko 5.000 duša. O migracijama 90-ih godina nemamo pouzdane podatke. Asimilacija je i te kako prisutna, stalno opada broj pripadnika srpske manjine, smanjuje se broj obrazovno-vaspitnih institucija u kojima je srpski jezik bio jezik nastave, ali i škola gde se predavao kao predmet. Zajednica je svesna ovih procesa, ali nema realnih mogućnosti da spreči asimilaciju. Veliki je uspeh ako se u pojedinim slučajevima taj proces makar uspori. Sve veći deo našeg življa živi u urbanoj sredini, gube se tradicionalne zajednice, tradicionalna srpska sela su zastarela, domovi se gase a prazne zgrade naseljavaju pretežno pripadnici većinske nacije. No, zahvaljujući novim tehnologijama, satelitskoj TV, Internetu, mladi ipak uspevajua da nauče srpski jezik.
Kako je zakonski rešeno pitanje funkionisanja srpske zajednice u Mađarskoj?
– Teoretski, problem manjina je zakonski rešen. Zakon o manjinama iz 1993. godine obezbeđuje samoorganizovanje manjina u vidu manjinskih samouprava, a srpska zajednica u Mađarskoj trenutno ima 40 mesnih srpskih samouprava na lokalnom nivou (26 u naseljima u provinciji, i 14 u kvartovima Budimpešte), dve samouprave na regionalnom nivou (Budimpešta i Peštanska županija) i jednu na zemaljskom nivou kao krovnu organizaciju. Između ova tri nivoa hierarhija ne postoji, niži nivo nije podređen zemaljskom, svi imaju potpunu samostalnost i u određivanju budžeta kao i u programima i zastupanju interesa na svom nivou. Ovo ima i svoje pozitivne efekte, ali kako pokazuje dosadašnje iskustvo, to otvara prostor i za nepotrebnu konkurenciju unutar zajednica.
No, veći je problem što uz relativno dobre zakonske regulative nije obezbeđeno i zakonski zagarantovano finansiranje, odnosno i odgovarajuća materijalna sredstva, što znatno otežava rad, pogotovo samoupravama na lokalnom nivou, mada su sve češći slični problemi i u drugim sredinama. Bez materijalnih sredstava zajednica nije u mogućnosti da preuzme u svoje vlasništvo institucije od vitalnog interesa za zajednicu, te one funkcionišu kao institucije mađarskih samouprava ili države. A bez nekih od tih institucija ni kulturna autonomija se ne može ostvarivati. .
To je u stvari najveći problem sa kojim se danas suočavamo – srpska zajednica nije uspela da preuzme ili da makar održava najvažnije institucije, prvenstveno obrazovne, da bi na odgovarajući način ostvarila svoja prava kroz njih. Modifikacija manjinskog zakona iz 2005. godine je uvela nov način finansiranja na lokalnom i regionalnom nivou, kao i posebne biračke spiskove, i time otežala učešće i rad pripadnika manjina u lokalnim samoupravama itd.
U kojoj su meri Srbi u Mađarskoj uspeli da očuvaju svoj jezik, i koliko je on u stvarnoj upotrebi u srpskoj zajednici?
– Srpski jezik je očuvan u velikoj meri u seoskim sredinama – ne uvek književni, i u velikoj meri arhaičan, ali je tu on u statusu jezika sredine. Međutim, u sve češćim mešovitim brakovima gde preovlađuje mađarski jezik, u pogledu očuvanja jezika škole imaju sve važniju ulogu. U službenoj upotrebi kod mađarskih organa vlasti, međutim, srpski jezik nije prisutan čak ni na simboličnom nivou, mada zakon teoretski omogućava pripadnicima manjinskih zajednica da maternji jezik koriste u najširoj državnoj administraciji. Ipak, u praksi za to nema primera. Kao službeni jezik srpski se koristi u administraciji manjinskih samouprava, ali i na tom polju je učinjen korak unazad, pošto već spomenuta modifikacija manjinskog zakona propisuje i obavezno korišćenje mađarskog jezika, te se zapisnici vode i predaju državnoj kontroli obavezno na mađarskom, mada za unutrašnju upotrebu nije zabranjena upotreba srpskog. (Zemaljska samouprava Srba je pokrenula sudski proces za poništenje ove odredbe).
Kako su organizovane ustanove kulture i obrazovanja, i koliko ste zadovoljni kulturnim stvaralaštvom na srpskom jeziku u Mađarskoj?
– U Mađarskoj postoje sledeće obrazovne ustanove na srpskom jeziku – dvanaestogodišnja škola u Budimpešti, u kojoj je obezbeđeno vaspitanje i obrazovanje od vrtića do mature, zatim osnovna osmogodišnja škola u Batanji, i dečiji vrtić, škole sa dvojezičnom nastavom u Desku i Lovri, sa nastavom na srpskom u prva četiri razreda. Takođe ima još desetak naselja u kojima se u predškolskim i školskim ustanovama srpski jezik predaje kao poseban predmet, u okviru redovne ili dodatne nastave.
U oblasti kulture u Mađarskoj postoji Srpsko narodno pozorište Joakim Vujić u Budimpešti, koje je profesionalna ustanova, i koje ponekad gostuje i u matici. Pozorište priprema po dve premijere godišnje, i redovan je učesnik Festivala pozorišta u Lovri, na kojem se promovišu najuspešnija ostvarenja vodećih pozorišnih kuća iz Mađarske i Srbije. Igra se na dva jezika, ponekad i na tri, pošto se 2007. pridružilo i bugarsko pozorište.
Pre pet godina osnovan je Kulturno-dokumentarni centar Srba u Mađarskoj sa zadatkom da organizuje kulturni život, prvenstveno u provinciji, i pomaže rad aktivista na terenu. Ovaj centar uz to arhivira sve događaje, i prikuplja istorijsku dokumentaciju, kao i etnografske vrednosti. U okviru centra radi internet radio (Radio SRB) srpske zajednice, koji emituje program petkom od 17 do 18 časova uživo (web adresa je www.szerb.hu ).
U kakvom se stanju nalaze spomenici kulture, i uspevate li da ih održavate?
– Spomenici kulture su delom u vlasništvu SPC, a delom u vlasništvu mađarske države ili lokalnih samouprava. U vlasništvu srpskih samouprava ili drugih civilnih organizacija spomenika kulture nema. Neki spomenici su renovirani, i to gotovo samo iz državnog budžeta. Zajednica nema sredstava za restauraciju tih kulturnih vrednosti. Samo pojedine crkve su obnovljene, i to uglavnom one u Baranji.
Kakve su u stvari vaše veze sa maticom?
– Kontakti sa Srbijom su u odnosu na raniji period krenuli uzlaznom putanjom. Imamo kontakte sa nadležnim ministarstvima i drugim institucijama po potrebi, ali je veliki problem to što ti kontakti nisu institucionalizovani, pa sve dosta zavisi od ličnih veza, što svakako nije rešenje. Stoga smo veoma zainteresovani da se što pre potpišu i ratifikuju bilateralni ugovori, pošto bi to znatno olakšalo naše kontakte i sa vlastima u Mađarskoj. Zahtevamo i očekujemo od matice da probleme srpske dijaspore u svojoj politici stavi na važnije mesto, kao što na primer čini mađarska diplomatija.
Sa druge strane, srećom postoji dosta neoficijalnih veza, pre svega u smislu zbratimljenih gradova, i to funkcioniše na obostranu korist.
A kakva je vaša komunikacija sa mađarskom nacionalnom manjinom u Vojvodini?