Manastir Preobraženje: Od Atosa do Ohrida

– U Ovčarsko-kablarskoj klisuri, koju Zapadna Morava duž 20 kilometara svog toka između Požeške i Čačanske kotline useca između planinskih masiva Ovčara (985 metara nadmorske visine) i Kablara (885 mnv), danas se nalazi devet manastira, dva paraklisa i jedna crkva. Zbog toga se ovaj prostor, koji je odlukom Vlade Srbije zaštićen kao prirodno dobro Prve kategorije, naziva i „Malom srpskom Svetom Gorom“. Serija tekstova u Danasu o ovoj jedinstvenoj geomorfološkoj celini, u kojoj su prirodne lepote meandara Zapadne Morave združene sa duhovnom baštinom, realizovana je sufinansiranjem iz budžeta Opštine Čačak.

Posle više rušenja i obnova ovaj manastir je, uz saglasnost Crkve, zbog izgradnje železničke pruge „prešao“ s desne na levu obalu Zapadne Morave, gledano nizvodno. Naspram novog Preobraženja, podignutog 1938, na mestu prvobitnog preobraženjskog manastira, koji se prvi u turskim pisanim izvorima pominje 1525, nalazi se železnička stanica u Ovčar Banji. Novi manastir je 1940. na praznik Pokrova Presvete Bogorodice osveštao tadašnji episkop žički Nikolaj (Velimirović) i po njegovom blagoslovu ovaj manastir ni danas nema nikakvu ekonomiju, nego živi isključivo od misionarskog rada i priloga vernika.

Od prvobitne crkve u Preobraženju, obnovljene 1811, zahvaljujući tada monahu, potom episkopu užičkom Nikiforu (Maksimoviću), nije ostalo ništa – ispod železničke pruge u Ovčar Banji samo se naslućuju temelji nekadašnjeg hrama i konaka. Izvesno je jedino da arhitektura Novog Preobraženja nema nikakve sličnosti sa starom manastirskom crkvom. Želja vladike Nikolaja bila je da nova crkva „liči na ohridske“, mada se ne zna na koji je tačno ohridski uzor mislio.

Nova preobraženska crkva je „neobična građevina, skromnih dimenzija i lepote, koju su najverovatnije gradili samouki majstori zidari“, navodi se u Monografiji „Manastiri Ovčarsko-kablarske klisure“. Planovi za novu crkvu nisu pronađeni, pa se veruje da je njene osnovne konture skicirao sam vladika Nikolaj, koji je između dva vladičanska „mandata“ u Žiči bio na čelu Ohridske episkopije. U unutrašnjosti hrama živopis postoji samo u kubetu i na pandaifima, dok su zidovi oslikani floralnom ornamentikom. Živopis i ikone na ikonostasu delo su ruskog majstora Ivana Meljnikova iz Ohrida. Ikonostas je, prema oceni stručnjaka, „odraz ponavljanja vizantijskih obrazaca u crkvenom slikarstvu pred Drugi svetski rat“. Ktitor nove crkve, zajedno sa vladikom Nikolajem, bio je general Milivoje Joksimović.

Novo Preobraženje je odmah postalo duhovno središte i monaški centar, čiji duhovni život nije prekidan ni tokom nemačke okupacije, niti u posleratnim godinama pod novom ateističkom vlašću. U Preobraženju je neko vreme radila škola za monahe, koja je potom premeštena u manastir Ostrog. Manastir je dograđivan i tokom druge polovine 20. veka. Njegova riznica je rasuta i u njoj se sada čuva samo nekoliko ruskih knjiga iz 19. veka.

Kako je izgledao stari manastir na kablarskoj strani, porušen početkom 20. veka, ostalo je zabeleženo u putopisu Feliksa Kanica „Srbija – zemlja i stanovništvo“, iz kog se saznaje da je staro Preobraženje bilo odvojeno od manastira Blagoveštenje samo „jednim nevisokim prevojem“.

„Na livadi prošaranoj cvećem, okruženo raznolikim grupama drveća, nepravilno raspoređenim sve do reke, Preobraženje leži divno skriveno u tišini koju ne remeti nikakav zvuk. Ko je njegov ktitor, ko graditelj, ne zna se. Jedan natpis u polukružnom polju nad niskim ulazom u crkvicu, dugu jedva pet i po metara, saopštava da je ona više od 100 godina stajala pusta i da ju je tek 1811. obnovio kaluđer i docniji episkop Nikifor. Jednostavna građevina, bez ukrasa, bez kupole i bočnih apsida. U četiri neugledne kućice stanovali su s vremena na vreme kaluđeri… Manastir ni danas nema ni nurije, ni zemlje, ni stoke, već je upućen jedino na darove vernika. A ove privlači naročito izvor u pećini iznad manastira – „Savina voda“, koja je nadaleko čuvena. Priča se da su u toj pećini živeli neki isposnici koji su se zavetovali da nikad neće okusiti meso. Svake „mlade nedelje“ – prve posle punog meseca dolazi i staro i mlado iz okoline da pije ovu vodu i, još više, da njom ispere oči, jer se veruje u njenu tajanstvenu lekovitost. U drugoj obližnjoj pećini „Turčinovcu“ hrišćansko stanovništvo je u doba borbi protiv Turaka nalazilo sigurno skrovište, a sadašnje generacije je poetski veličaju junačkim podvizima iz onog vremena“, piše Kanic, koji je Ovčarsko-kablarsku klisuru obišao 1860. godine.

Preobraženje kao manastirsku slavu slavi jedan od Hristovih praznika kome je i posvećen. Spomen na Preobraženje Gospodnje slavi se 19/6. avgusta. Smatra se da manastirska slava Preobraženja „čuva isihastičku tradiciju koja se temelji na veri u mogućnost ponovnog dosezanja večne božanske svetlosti u koju se na Gori Tavor preobrazio Isus Hristos“.

Savinje i Turčinovac

Savinje nije manastir, kako se često pogrešno naziva, nego kapela posvećena Svetom Savi u jednoj od Kablarskih pećina isposnica. Podignuta je 1938. na mestu gde se nalazi izvor poznat kao Savine vode. Kapela ima kvadratnu osnovu, zapadna i južna strana zidane su opekom, tesanim i glačanim kamenom, dok ostale zidove čine stene pećine. Ikonostas je rad profesora bogoslovije Mladomira Todorovića, oslikan je 1965. godine. Na svodu iznad kapele nalaze se izbledeli fragmenti fresaka, što potvrđuje verovanje da je Kablar sa više od 30 pećina bio idealno mesto za podvizavanje monaha otšelnika-pustinjaka, koji su se, kako se pretpostavlja, okupljali na zajedničku molitvu u isposnicu na mestu današnje kapele, kao i u prvobitnom manastiru Preobraženje. Kapela Savinje, metoh Preobraženja, podignut zahvaljujući Bogomoljačkom pokretu i vladici Nikolaju, slavi praznik Prenosa moštiju Svetog Save 19/6. maja. Iznad nje, u stenama Kablara, nalazi se pećina „Turčinovac“, u kojoj su se u tursko doba krili srpski zbegovi.

Molitveno tihovanje

Isihazam je „molitvena asketska tradicija u pravoslavlju, monaškog porekla, iz 4. i 5. veka, koja se kao pokret duhovnog i bogoslovskog preporoda organizovala uvođenjem „Isusove molitve“ – „Molitve srca“, kao načina postizanja unutrašnjeg usredsređenja i mira kojima se duša okreće Bogu“. Njen naziv potiče od grčke reči „isihija“ – mir, mirovanje i tišina, koja je u pravoslavnom podvižništvu dobila najdublji smisao – „traženje unutrašnjeg mira koji prevazilazi svaki um“. Ovaj pojam je kao „molitveno tihovanje“ najpreciznije na srpski jezik preveo arhimandrit Justin (Popović). Osnivačem isihazma smatra se sveti Jovan Lestvičnik. Ovaj način duhovnog života se iz ranih monaških zajednica hrišćanskog Istoka – Sinaj, Kapadokija, Carigrad… preneo na Svetu Goru, gde je od 12. do 14. veka prerastao u monaško-crkveni pokret, koji se u sledećim vekovima širio po manastirima u Srbiji, Bugarskoj, Rusiji i Moldaviji, utičući na monaški i liturgijski život. Glavni isihasti tog vremena bili su sveti Grigorije Palama, Grigorije Sinait, Simeon Novi Bogoslov. Među srpskim podvižnicima su: sveti Petar Koriški, Joakim Osogovski, Romilo Ravanički, duhovno čedo velikog molitvenog tihovatelja Grigorija Sinaita, a i za Svetog Savu može se reći da je bio isihasta, mada je najveći deo života posvetio prosvećivanju srpskog naroda, crkvenoj i državnoj diplomatiji.

Monaško opštežiće

Istoričari smatraju da je Preobraženje, kao i ostali okolni manastiri, mesto na kojima se otšelnički način monaškog života u isposnicama Ovčarsko-kablarske klisure pretvorio u kinoviju – opštežiće. Tvorac ovog načina monaškog života bio je sveti Pahomije Veliki, dok se prvi počeci monaštva vezuju za njegovog duhovnog učitelja misirskog pustinjaka svetog Antonija Velikog. Sveti Pahomije je oko 320. na obalama Nila osnovao prvu monašku zajednicu – kinoviju. Ovaj model zajedničkog monaškog života sveti Vasilije Veliki preneo je u Malu Aziju, gde je zajedno sa svojim bratom svetim Grigorijem Niskim i prijateljem svetim Grigorijem Bogoslovom osnovao monaško opštežiće, koje se zahvaljujući svetom Teodosiju Velikom prenelo i u Palestinu, a odatle na ostale krajeve hrišćanskog Istoka i Zapada.