Manastir Sretenje: Mesto koje je kruna odabrala

U Ovčarsko-kablarskoj klisuri, koju Zapadna Morava duž 20 kilometara svog toka između Požeške i Čačanske kotline useca između planinskih masiva Ovčara (985 metara nadmorske visine) i Kablara (885 mnv), danas se nalazi devet manastira, dva paraklisa i jedna crkva. Zbog toga se ovaj prostor, koji je odlukom Vlade Srbije zaštićen kao prirodno dobro Prve kategorije, naziva i „Malom srpskom Svetom Gorom“. Serija tekstova u Danasu o ovoj jedinstvenoj geomorfološkoj celini, u kojoj su prirodne lepote meandara Zapadne Morave združene sa duhovnom baštinom, realizovana je sufinansiranjem iz budžeta Opštine Čačak.

Sretenje se nalazi uvrh Ovčara, na najvećoj nadmorskoj visini od svih manastira u klisuri – preko 600 metara, a od ostalih se razlikuje i po zidanom ikonostasu, što je retkost u sveukupnom srpskom crkvenom graditeljstvu. Obnova Sretenja u modernoj srpskoj državi zapravo je delo jednog monaha – Nikifora (Maksimovića), potonjeg užičkog episkopa, koji počiva u priprati sretenjske crkve.

Ktitor i vreme nastanka manastira Sretenje nisu poznati, ali se veruje da je znatno stariji nego što bi se dalo zaključiti iz turskih popisa. Pojedini istoričari umetnosti više se oslanjaju na zapise iz 1571, mada tvrde da se „pouzdano zna da je ovaj manastir postojao u 16. veku, kao i da ima mišljenja da je znatno stariji“.

O prvim vekovima Sretenja malo se zna, pominje se da su Tatari u turskoj službi zapalili manastir 1623, da ga je patrijarh Gavrilo Rašković (1648-1659) obnovio i posetio na putu za Peć, u koju se uputio sa tipikom manastira Arilje, koji je zapusteo zbog nasilja Turaka, navodi se u monografiji „Manastiri ovčarsko-kalbarske klisure“. Najveće stradanje Sretenja vezuje se za Veliku seobu Srba 1690, pod patrijarhom Arsenijem Trećim Čarnojevićem, kada je manastir porušen i napušten.

Za obnovu Sretenja početkom 19. veka zaslužan je monah, a potom vladika Nikifor (Maksimović), koji je prethodno obnovio 1811. i manastir Preobraženje. U Sretenju je obnovljena crkva, sagrađeni su konaci za monaštvo i goste, trpezarija, zvonara – zvona su stigla iz Pešte, manastirski inventar iz Beča i Beograda. Problem sa ovom sveopštom građevinskom obnovom bio je to što su ovi, prema oceni stručnjaka, „nestručni radovi“ manastirsku crkvu „nagrdili da gore ne može biti“, kako su još 1875. tvrdili Mihailo Valtrović i Dragutin Milutinović.

Sretenje je stradalo u Drugom svetskom ratu – 1941. bombardovano je kada i manastir Svete Trojice. Tada su srušena dva konaka sa manastirskom riznicom i bibliotekom i trpezarija, a sretenjska crkva je oštećena. Tadašnji iguman Svete Trojice Jelisej obnovio je jedan od sretenjskih konaka i tu je jedno vreme boravio jedan od najvećih pravoslavnih bogoslova 20. veka arhimandrit Justin (Popović). Posle okupacije, Sretenje je do 1946. bilo pod upravom manastira Svete Trojice, da bi 1947. postalo ženski manastir. Obnovljeno je u drugoj polovini prošlog veka.

Posle svih obnova danas je teško utvrditi kako je izgledala prvobitna manastirska crkva, tvrde istoričari umetnosti. Sada je to jednobrodna građevina sa petostranom oltarskom apsidom, plitkim pravougaonim pevnicama i pripratom gotovo kvadratne osnove, nad kojom je podignuta kula zvonara. Zasvedena je poluobličasto, sa slepom kalotom nad pripratom. Fasadna dekoracija svedena je na kameni sokl i blago profilisani krovni venac. Donji deo naosa, oltarske apside i zidane oltarske pregrade, kao i mermerna amvonska rozeta u obliku šestokrake zvezde, sa bordurom od srcolikih listova bršljana, prema ocenama istoričara umetnosti govore da je sretenjska crkva podignuta krajem 16. veka.

Kako je izgledao originalni živopis sretenjskog hrama nije poznato, ali se zna da su unutrašnjost obnovljene crkve 26. novembra 1844. oslikali Živko Pavlović iz Požarevca i Nikola Janković iz Ohrida, o čemu svedoči natpis iznad zapadnog ulaza u pripratu. Stručnjaci kažu da je ovaj živopis, čiji je ktitor bio vladika Nikifor, „skromnijeg kvaliteta“.

Sretenje ima oslikani zidani ikonostas koji je nastao kao deo konstruktivnog rešenja prvobitnog hrama. Ne zna se šta je bilo naslikano na prvobitnom ikonostasu, sada je cela oltarska pregrada sa obe strane prekrivena slikarskom dekoracijom, čiji je autor Živko Pavlović.

Riznica manastira Sretenje oformljena je posle obnove 1818, jer su svi predmeti iz vremena osnivanja manastira nestali kad je srušen. Reformator srpskog jezika i pisma Vuk Stefanović Karadžić piše da je 1820. u Sretenju zatekao „dvanaest rukopisnih mineja iz 1595. godine, napisanih u Nikolju“, kao i rusku Ostrošku Bibliju štampanu 1581… Nijedan od tih rukopisa više nije u manastiru.

Od novijih knjiga tu je jevanđelje štampano u Moskvi 1814. koje je 1846. sa još sto bogoslužbenih knjiga poslato u Srbiju, kao i biblija i Bogorodičini kanoni iz 16. veka. Bogata biblioteka, koju je tokom 19. veka sakupio iguman Venedikt, kao i mnoge rukopisne knjige izgorele su u nemačkom bombardovanju. O istoriji Sretenja ostali su da svedoče: metalni putir iz 18. veka, okovano Jevanđelje štampano u Moskvi 1814, jevanđelje u srebrnom okovu iz 18. veka, tri rukopisne knjige 16. veka, kao i jedna bakrorezna pločna ploča na kojoj je prikazan portret vladike Nikifora, koji je naslikao Živko Pavlović, manastirska crkva i druge zgrade. U Sretenju se danas čuva biblioteka nekadašnjeg upravnika Patrijaršijske biblioteke SPC u Beogradu Svetozara Dušanića.

Manastir Sretenje je spomenik kulture od velikog značaja. To je ženski manastir. Kao manastirsku slavu slavi praznik Sretenje Gospodnje, koji se praznuje 2/15. februara.

Energičan monah, budući vladika

Nakon što je obnovio manastir Preobraženje, „energični monah i budući vladika“ Nikifor, kako ga opisuju istoričari, 1817. je prešao da živi u jednoj od pećina iznad ruševina Sretenja. On je tokom epidemije kuge u Zapadnoj Srbiji 1814. sakupio od priloga vernika nekoliko hiljada groša sa kojima je nameravao da putuje u Jerusalim, ali je prosudio da je „umesto da da novce da se njima popravljaju i krase crkve i manastiri u tuđim zemljama, bolje na takvo što u našoj zemlji upotrebiti“. Izbor je pao na Sretenje, u čiju je obnovu uložio veliki lični trud i rad. Živeo je u njemu i bio i prvi sveštenoslužitelj sve do 1830, kada je izabran za užičkog vladiku sa sedištem u Čačku. Na čelu Užičke (današnje Žičke) eparhije bio od 1831. do 1853. i za to vreme Sretenje doživljava duhovni i ekonomski procvat, čak manastir Vavedenje postaje sretenjski metoh. Vladika Nikifor je u Pakovraću na brdu Ovčarić zasadio manastirski vinograd i podigao konak, a glavna kapija ovog imanja, u narodu poznatog kao „Sretenjski grad“, vodila je ka Sretenju… Bio je zagovornik obnove srednjovekovne srpske manastirske tradicije, uključujući i prepisivački rad. Sretenje je odabrao i kao mesto u kome su zatvarana sveštena lica kojima su građanski sudovi izrekli kaznu.

Ko je Nikifor Maksimović?

Nikifor (Maksimović) bio je rodom iz okoline Užica. Čitanje, pisanje i crkveno pojanje naučio je u manastirima. Zamonašen je 1808. u Beogradu. Do 1811. boravio je u manastiru Nikolje, a potom je o svom trošku obnovio Preobraženje i Sretenje, gde je imao čin arhimandrita. Dan pošto je u Carigradu posvećen za srpskog mitropolita Melentije Popović je posvetio Nikifora za episkopa užičkog. Posle svađe sa bratom kneza Miloša Obrenovića Jovanom Obrenovićem odlazi iz Čačka u manastir Žrebaonik u Crnoj Gori. Knez Miloš zbog toga šalje Simu Milutinovića Sarajliju da ga nagovori da se vrati u Srbiju, što se i dogodilo 1833. Potom ga je knez pomirio sa svojim bratom. Bio je počasni član Društva srpske slovesnosti od 1846. godine.