Milenija Marušić: Naselje Cerak-Vinogradi nije samo projekat, to je poduhvat

Ono je 2019. proglašeno za kulturno dobro Republike Srbije, kao jedino zaštićeno naselje posleratne savremene arhitekture u Srbiji i ovom delu Evrope, i jedno od tri na Starom kontinetu. Pre dve godine ovo naselje ušlo je i u stalnu postavku Muzeja moderne umetnosti (MoMA) u Njujorku. Jedna od tvoraca ovog dela Beograda – od projekta do izgradnje, pa i više od toga, zajedno sa pokojnim profesorom Darkom Marušićem – arhitektkinja Milenija Marušić govori za Danas o neophodnosti završetka, revitalizacije, rekonstrukcije i zaštite naselja Cerak-Vinogradi, kao i o dometima Beogradske škole stanovanja, nekadašnjim urbanistističkim konceptima i sadašnjem stanju u domaćem urbanizmu i arhitekturi.

* Hoće li medijska pažnja koju je naselje Cerak-Vinogradi privuklo tokom 16. izdanja manifestacije BINA biti dovoljna da se zakonski i sistemski reše svi problemi vezani za njegov završetak i zaštitu?

– Pored prikaza naselja u okviru izložbe Beogradska škola stanovanja, naselje je u formi vizuelnog podsetnika predstavljeno u Izlogu KCB. Akcenat u izlogu je na njegovom ekološkom statusu, promovisanom u Odluci o proglašenju naselja za kulturno dobro. U njoj stoji, citiram, „prvo ekološko naselje u Beogradu…“ koje se „smatra jedinstvenim gradskim poduhvatom koji na najbolji način predstavlja sintezu prirodnog okruženja i arhitekture“. Ekologija je bila retka reč 1970-ih godina, kad je naselje nastalo. Danas je imperativ i najskuplja globalna reč. Osnovni cilj ovog izloga pod eko kišobranom je apel nadležnima da hitno preduzmu mere radi njegovog očuvanja i obnove nakon 40 godina života. Cilj je ukupna revitalizacija i doizgradnja projektovanih, a nerealizovanih sadržaja neophodnih stanovnicima. Apel u Izlogu KCB usledio je nakon dve godine našeg bezuspešnog obraćanja nadležnima u opštini, gradu i republici.

* Šta se konkretno predlaže i traži?

– Nakon proglašenja za kulturno dobro uz učešće stanara sačinili smo dokument pod nazivom Razvojna strategija rekonstrukcije, revitalizacije i Modela upravljanja u naselju Cerak-Vinogradi, koji je prosleđen nadležnim opštinskim, gradskim i republičkim institucijama 27. juna 2019. i do danas nema odgovora. Dokument sadrži tri linije aktivnosti. Prva je rekonstrukcija i revitalizacija naselja koja znači popravku i dovođenje u provobitno stanje neodržavanjem urušenog i nelegalnim intervencijama promenjenog stanja na objektima, kao i realizaciju projektovanih, a neizgrađenih sadržaja neophodnih stanovnicima. Drugo, ovaj dokument bavi se i programiranjem budućih aktivnosti i sadržaja, a kao treće, predlaže se model upravljanja održavanja naselja formiranjem samostalne institucije. Doizgradnja se odnosi na realizaciju Petog, projektovanog a neizgrađenog dela naselja sa sadržajem neophodnim stanovnicima, čime bi se potvrdila celovitost arhitektonsko-urbanističkog rešenja kao visoko vrednovane celine kroz sve protekle decenije. Kao autori šest i po godina se angažujemo i borimo da se ovaj završni segment, koji ima poseban značaj i prostorno-ambijentalnu ulogu u sveukupnoj slici naselja, uradi na način kako je urađena sva godinama rađena naseljska dokumentacija, izradom svih projekta i razradom svakog Ceraku prepoznatljivog detalja. Nažalost, s druge strane je Urbanistički zavod, kome je poverena izrada urbanističkog plana i koji ignoriše svaku saradnju sa autorom naselja, na način koji je ispod svake profesionalne i etičke crte. Na primeru Ceraka može se pratiti njegov razvojni put od nekad vrhovne stručne institucije, koja je bila savest Beograda, do sadašnjeg servisnog organa. Predstavnici Zavoda učestvovali su u žiriju za izbor najboljeg rešenja za Cerak i kasnije godinama bili izuzetni sagovornici u svim aktivnostima i problemima za koje smo im se obraćali. Danas nas, kao autore, Zavod isključuje i iz učešća u izradi urbanističkog plana ove zone naselja propisujući samovoljno kojim postupkom će se dalje odvijati projekti, a suprotno načinu na koji je projektovano celo naselje.

* Bili ste deo projektantskog tima koji je osmislio i izgradio naselje desetak kilometara udaljeno od centra Beograda za 15.000 stanovnika, na dotad neizgrađenom prostoru od 93 hektara u zaleđu desne obale Save. Jel’ to san svakog arhitekte i da li je to što zovete „total učešće u ukupnom procesu nastanka objekata i života u naselju“ uobičajena graditeljska praksa i odgovornost?

– San i stvarnost se kad-tad preklope i ne mogu se razlučiti. Ne znam kako je kod drugih arhitekata, ali kad smo nas dvoje Marušića, pri kraju studija, iscrtali svoj prvi projekat za izvođenje – porodičnu kuću za prijatelje na obroncima iznad Gornjeg Milanovca, nije bilo dileme da treba da ispratimo njeno građenje. Da gledamo kako iz crteža nastaje zid, da sa majstorom zidarom proveravamo tačnost prenošenja obavezno dobro razrađenog detalja sloga opeke u zidu i da sami učestvujemo u njegovom nastajanju. Kako tada, tako i kod – zasad poslednjih objekata – izbora i svojeručnog sloga oblutaka u vodi ispod staklenog poda banke u Novom Sadu, vrste i položaja svake sadnice i opreme u dvorištu nedavno sagrađenog vrtića Plava ptica u Ceraku. Svaki naš projekat nije bio završena i zatvorena knjiga, bio je uvek više od projekta.

Za Cerak se ne može reći da je to samo projekat. On je, u svojim ukupnim, složenim aktivnostima značio poduhvat. Sažeto rečeno, u pitanju je, ne samo total dizajn, pre se može reći total učešće u ukupnom procesu nastanka objekata i naselja – projektovanju, građenju i učešće u životu naselja, koje traje i danas. Projekti su rađeni u Institutu za arhitekturu i urbanizam Srbije, autori arhitekte Darko i Milenija Marušić sa Nedeljkom Borovnicom za deo naselja Cerak 1. Osnovni tim bio je sastavljen od 50 članova projektanata svih profila. Kao autori bili smo potpuno posvećeni samo tom poslu. Na terenu je formiran gradilišni kamp-kompleks montažnih baraka u kojima su rađeni projekti i iz kojih je praćeno građenje od 1978. do 1988, gde su vršene i sve revizije i kontrole projekata, praćeno izvršenje svih aktivnosti i poslova. To je poduhvat koji je obeležio naš profesionalni život i koji je formirao naš projektantski, graditeljski kredo – nema granice između arhitekture i urbanizma; nema granice između spoljnjeg i unutrašnjeg prostora; kontekst je bitan određujući činilac; u stvaranju jednog objekta učestvuje se počev od idejne skice, preko projekta i građenja do ključa u ruke, pa i posle, u životu objekta. Dakle, arhitekta se potpisuje ispod izvedenog objekta.

* Naselje Cerak-Vinogradi smatra se jednim od vrhunskih dometa jugoslovenske stambene arhitekture i urbanizma. Investitor je bila vojska i prvi stanari bili su pripadnici JNA i civili u vojnoj službi – u neku ruku zatvoren i povlašćen deo tadašnjeg socijalističkog društva. Koliko je taj investitorski etilizam uticao na projektantska rešenja i sve posebnosti po kojima je ovo naselje bilo poznato?

– Naselje Cerak-Vinogradi nije vojno naselje… Investitori su bili Zajednica stanovanja JNA i Beogradska zajednica stanovanja. Prvi useljeni, kao i svi ostali stanovi bili su i vojni i civilni. I za jedne i za druge projektovana je ista organizacija stana. Nema mesta, kako vi kažete, investitorskom elitizmu. Jedina povlašćenost, ako se tako može nazvati, jeste činjenica da su u vojnim stanovima ugrađivani plakari po posebnom normativu izrađeni od najjednostavnijeg materijala – furnirane iverice. Razlog je česta prekomanda – selidba vojnih lica, pri čemu je ekonomičnije ugraditi plakare od stalnog transporta trokrilnih šifonjera širom Jugoslavije. I civilni i vojni investitori vršili su detaljne revizije projektne dokumentacije, zajednički nadzor nad izvođenjem objekata i partera, zajedno formirali Štab za izgradnju naselja, koji se sastajao svake nedelje, a po potrebi i češće, u čijem sastavu su bili najviši predstavnici investitora, grada, opštine, komunalnih preduzeća i projektanata, uz često prisustvo tadašnjeg gradonačelnika Beograda Živorada Kovačevića.

* Koliko je tadašnja urbanistička okrenutost novobeogradskim blokovima i „satelitskim“ naseljima oko Beograda odgovorna za zapostavljanje starog gradskog jezgra kad je reč i o zaštiti i o stambenoj arhitekturi? U kojoj meri je takav urbanistički koncept projektovan za drugačije ekonomske standarde, društvene i kulturne prilike preživeo period raspada nekadašnje zajedničke države, političke i ekonomske tranzicije u Srbiji?

– Okrenutost ka građenju velikih stambenih kompleksa van starog gradskog jezgra bila je zasnovana na zajedničkom stavu politike i struke i odvijala se na liniji usmerene stambene izgradnje po kojoj je u Beogradu programirana izgradnja oko deset hiljada stanova godišnje. Stanogradnja je bila u središtu graditeljske delatnosti. Da bi mogao da se za limitirano kratko vreme ostvari programirani broj stanova urbanistički su planirane i infrastrukturno opremljene šire, periferne zone oko grada. Ovim je zaobiđena centralna gradska zona koja bi za zadate uslove značila delikatnu i dugovremensku rekonstrukciju. Istovremeno je to značilo i očuvanje postojećeg gradskog fonda i odlaganje njegove rekonstrukcije i selekcije vezane za zaštitu, za neka, verovalo se, bolja vremena. Cilj društva bio je ne samo obim, kvantitet i brojke, nego izgradnja funkcionalnog i čovekomernog prostora stambene jedinice i njenog okruženja. Iz tog razloga, za sva stambena naselja, kao i za blokove ili pojedinačne stambene objekte raspisivani su arhitektonski konkursi i birana najbolja rešenja i najbolji stan. Stan za čoveka. Pomodno je po mom mišljenju vezivati stan za ideologiju. Stan nije ideološko, stan je vrednosno pitanje i vrednosna kategorija. Misija arhitekte je da u svakom vremenu i u svakoj ideologiji uradi dobar stan i kako kaže Frenk Lojd Rajt, arhitekta čijih je osam objekata odnedavno pod zaštitom Uneska i koji je arhitekturu doživljavao kao majku svih umetnosti: „Misija arhitekte je da pomogne ljudima da razumeju na koji će način moći da učine život lepšim i svet boljim za življenje i da tako daju životu svrhu, rimu i značenje.“

* Da li je postulate „Beogradske škole stanovanja“, pre svega fenomena beogradskog stana, trebalo pretvoriti u „kanone“, imajući u vidu sadašnju graditeljsku praksu u Beogradu koja ne poštuje ni kvadrature u strukturi stanova?

– Beogradski stan trebalo je da se produži kroz vreme, ne kao kanon, već kao baza za dalju nadgradnju. Da kao minimalni ostanu svi provereni čovekomerni propisi za organizaciju stana – dimenzije, osvetljenost prostorija, osunčanost, provetrenost, vizure, kao i svi parametri racionalne gradnje, pa ko može bolje, bogatije… Za one koji ne mogu bogatije, a njih je u ovoj siromašnoj zemlji mnogo, udoban i u svakom pogledu racionalan stan značio bi da država o njima brine, što je decenijama ranije bio i osnovni cilj. Često se sa omalovažavanjem, pa i od kolega, propisi i stanovi iz tog perioda kvalifikuju kao socijalni. Slędeći takvu ocenu, današnji masovno građeni stanovi mogli bi se svrstati u asocijalne. Ukoliko reč socijalno znači društveno, u doba projektovanja i izgradnje tih socijalnih stanova značilo je zapravo socijalnu, društvenu odgovornost svih učesnika, prvenstveno nas projektanata, autora. U dugogodišnjem bavljenju stambenom arhitekturom i stanom uvek smo bili svesni posebne odgovornosti, jer se u egzistencijalnom mikroprostoru stambene jedinice rađa, odgaja, stasava i formira jedna ličnost. U ovom slučaju, fokus je bio na stanu… Organizovati prostor stana kao otvoren, lako presloživ u svakom protoku vremena i promenama u porodici tako da bude udoban i da svaki kvadratni metar bude koristan metar.

* Urbanizam i arhitektura su odraz svakog društva, kako bi ste opisali ono što sada u tom „ogledalu“ vidimo?

– U Urbanističkom zavodu rađen je prostorni plan Beograda na vodi u koji su uplivali i smestili se uvezeni projekti objekata kojima po lokaciji, gabaritima i arhitekturi tu nije mesto. Na osnovu izdatih urbanističkih uslova u svim delovima grada, u mirnim gradskim ulicama, niču glomazni objekti, stranci koji iskaču iz regulacije ulice, guše postojeće susede, guraju se međusobno, naslanjaju jedni na druge, zaklanjajući sunce, vidik, blokirajući vazduh, stvarajući od ulica kanjone. U njima su komercijalizovani slogovi stambene kvadrature koji se teško mogu zvati projektima. Rađeni bez propisa i normativa bez kojih ne može biti ni kontrole čak i kad bi takvo telo kontrole i postojalo. Da postoji došli bi na red talentovani i odgovorni arhitekti, počev od najmlađih spremnih da rade, spremnih na konkursne utakmice uz uslov da se iz raspisa konkursa izbriše stavka da autor neće biti uključen u razradu projekta i detalje kojima se uobličuje stan. Ne stanuje se u idejnom rešenju. Propisi koji su postojali izbrisani su, propisi po kojima dnevna soba ne može biti manja od 18 kvadratnih metara, niti širine manje od tri zarez šest metara, propisi kojima su regulisane dimenzije svakog prostora u stanu, veličina prozora u odnosu na površinu prostorije, orjentacija na sunčanu stranu, a posebno odnos korisnog i komunikativnog prostora u stanu. Danas kad porodica sa dvoje dece uspe da skupi novac za stan od 40 kvadratnih metara četvrtinu kvadrature odnesu goli hodnici, pretsoblja i zasoblja. Državi je važan investitor koji je platio lokaciju, a briga o čoveku koji je takvim stanom dvostruko oštećen ne postoji.

Devastiranje objekata, pre svega stambenih, započeto je pre dvadesetak godina, a danas se samo pojačava. Talasom bespravnih izmena koje niko ne zaustavlja i ne sprečava ugrožene su ne samo autentične arhitektonske vrednosti objekata i zaštićenih celina već se masovno ruže lica kuća i ulica i degradira ukupno lice grada. Nema stambenog objekta na kome nešto nije menjano, počev od sitnica – ugradnje prozora različitih po obliku, boji i veličini do većih zahvata – nadziđivanja, doziđivanja, zaziđivanja. Izuzetak su novi na kojima se još nije stiglo i objekti u kojima stanuje neko iz vlasti ili blizak vlasti. Sve se događa, može se reći, uz dozvolu vlasti. Šta odgovoriti na pitanje da li je našim inspektorima iz tri inspekcije koje imamo – urbanstičke, komunalne i građevinske dozvoljeno da izlaskom na teren, kad izlaze, reaguju na viđeno, na akcident ili reaguju samo po tužbi komšije. Nije uvek tako bilo. Sedamdesetih i osamdesetih godina kada smo imali samo jednu inspekciju u novobeogradski Blok 45 svakodnevno su u poštanske sandučiće stizale kazne stanarima koji su sušili rublje iznad ograde lođe. Inspektori su stalno bili na terenu. Navikavamo se na ružna lica naših kuća i ulica, a kako često ponavljam – lica kuća su i naša lica. Mi ih ostavljamo potomstvu, vlast i vlastodršci su prolazni, kuće ostaju, po njima će se čitati ovo naše vreme. Najpogubnije od svega je navikavanje na loše, na primitivno.

Očekivanja

Posle Apela u Izlogu KCB nadam se da će nadležne gradske institucije, pre svega njihovi rukovodioci, odlučiti da povedu pravu brigu o naselju Cerak-Vinogradi shodno njegovom statusu. Da će članovi Komisije za planove, danas jedinog stručnog tela kroz koje prolaze planovi i projekti, doneti odluku da autori naselja neposrednom i direktnom izradom dokumentacije dovrše ovaj peti sastavni deo celovitog arhitektonsko-urbanističkog rešenja naselja – nada se Milenija Marušić.