Od svih domaćih istorijskih figura odgovornih za izuzetno teške i masovne zločine nad stanovništvom okupirane Srbije – Nedić je ubedljivo najodgovorniji. Nedić je prihvatio da sarađuje sa silom (Treći Rajh) koja je rasparčala i okupirala našu zemlju i nametnula do tad neviđeno brutalne mere protiv našeg stanovništva koje su podrazumevale istrebljenja etničkih zajednica isključivo zbog njihovog porekla (genocid nad Jevrejima i Romima) i nemilosrdno uništavanje svih onih koji se nisu mirili sa okupacijom i terorom, što je rezultiralo bespoštednim ubijanjem pripadnika pokreta otpora i njihovih simpatizera i rođaka – ali i sveopštu pljačku naroda i nacionalnih resursa. Nedić se nije protivio genocidnim radnjama nemačkog okupatora protiv Jevreja i Roma jer je i sam bio rasista, kaže za Danas istoričar Milan Radanović, komentarišući početak postupka sudske rehabilitacije predsednika srpske vlade tokom Drugog svetskog rata, generala Milana Nedića.
Radanović je nedavno objavio knjigu „Kazna i zločin – Snage kolaboracije u Srbiji: Odgovornost za ratne zločine u (1941 – 1944) i vojni gubici (1944 – 1945)“ u kojoj detaljnom analizom arhivske građe i sekundarne literature čitaocima pruža temeljan uvid u zločine četničkih formacija Draže Mihailovića i oružanih snaga Nedićeve vlade. Prema njegovim rečima, kvislinški represivni aparat (žandarmerija) je učestvovao u hapšenju Roma i njihovoj predaji nemačkom okupatoru nakon čega bi uhapšeni Romi bili streljani.
– Takođe, kvislinška Specijalna policija je hapsila Jevreje koji su se skrivali i privremeno uspevali da izbegnu odvođenje u logore – i predavala ih Nemcima. Kvislinška vlada je sprovodila rasističke mere protiv Jevreja i Roma koje je nametnuo nemački okupator i sama je donosila rasističke uredbe. Kada je reč o zločinima prema pripadnicima pokreta otpora, odnosno prema komunistima, partizanima i njihovim simpatizerima – pripadnici kvislinških oružanih snaga i kvislinška policija najaktivnije su sarađivali sa okupatorom, bilo da je reč o neposrednim likvidacijama, logorizovanju i drugim oblicima represiranja ili je reč o hapšenju i predaji uhapšenika okupatoru, nakon čega su uhapšenici bili ubijeni od strane nacista. Primeri represije oružanih snaga pod ingerencijom kvislinške vlade zabeleženi su u svim delovima Srbije koji su ulazili u teritorijalni okvir tzv. „Nedićeve Srbije“. Danas se o ovim zločinima ne zna dovoljno jer se domaća istoriografija toj tematici posvećivala sporadično i parcijalno, a revizionistička istoriografija, kao deo akademske istoriografije, koja se bavila temama Drugog svetskog rata – uglavnom je ignorisala primere zločina oružanih snaga Nedićeve vlade u pokušaju stvaranja ulepšane slike o snagama kolaboracije – navodi Radanović.
Koliko uverljivo vam zvuče argumenti koji su mogli da se čuju od zagovornika rehabilitacije da je Nedić nevoljno stupio na čelo Vlade kako bi spasao Srbe iz NDH-a?
– Nedić je stupio na čelo kvislinške vlade prvenstveno zbog namere da doprinese ugušenju partizanskog ustanka koji je zahvatio čitavu teritoriju Srbije pod ingerencijom vlade. Dakle, njegova osnovna intencija nije bila da spašava Srbe iz NDH ili generalno Srbe (odnosno „biološku supstancu srpskog naroda“ kako su to pogrešno formulisali pojedini revizionistički istoričari) već da učestvuje u neutralisanju komunista i onih koji su podržavali pokret pod rukovodstvom komunista. Ta neutralizacija podrazumevala je brutalne oblike terora nad stanovništvom Srbije, neretko uključujući masovna ubistva. Nedićev režim je nastavio da pruža usluge okupatoru i nakon uništenja tzv. „Užičke republike“, pri čemu su kvislinške oružane snage pod ingerencijom Nedićeve vlade nastavile da vrše ulogu pomoćnih nemačkih snaga sve do kraja rata. Nedić je odgovoran zbog toga što su oružane snage kvislinške vlade učestvujući u borbi protiv pokreta otpora omogućili produžetak okupacije, budući da je svaki dan produženja okupacije značio smrt za stotine ili hiljade stanovnika Jugoslavije i brutalnu pljačku koju je sprovodio okupator, uključujući uništavanje materijalnih dobara. Zločini nemačke vojske na tlu Srbije započeli su već 6. aprila 1941. i trajali su sve do januara 1945. kada je nemačka čizma napustila Prijepoljski i Pribojski srez. Stavivši se u službu onih koji su ubijali stanovnike Srbije pripadnici političkih i vojnih struktura snaga kolaboracije podelili su ulogu, odgovornost i sudbinu nemačkog okupatora.
Postupak sudske rehabilitacije Milana Nedića je samo jedan u nizu takvih procesa. Relativno skoro je Viši sud rehabilitovao i Dražu Mihailovića. Zbog čega su, po vašem mišljenju, sada sudovi počeli da „vade te zahteve iz fioka“?
– Ne verujem da će Milan Nedić biti sudski rehabilitovan. Naizgled je paradoksalno da Draža Mihailović na osnovu zahteva za rehabilitaciju bude proglašen neosuđivanim, iako su snage pod njegovom komandom počinile veći broj zločina nego oružane snage pod ingerencijom kvislinške vlade, kao što su jedinice JVuO (četnici Draže Mihailovića) bile od veće koristi nemačkom okupatoru u vojnom smislu, od oružanih snaga kvislinške vlade. Međutim, Nedić je imao znatno veću političku odgovornost od Mihailovića. Draža Mihailović rat nije proveo u kabinetu, niti se sastao sa Hitlerom, niti je obavljao političku vlast u glavnom gradu u vreme kada nacisti istrebljuju njegove beogradske komšije jevrejskog i romskog porekla. S druge strane, snage pod komandom Draže Mihailovića su u okviru nekoliko vojnih operacija koje je Mihailović naredio počinile brojne zločine nad muslimanskim civilima, ubijajući civile bez obzira na to da li je reč o boračkom stanovništvu, ženama, deci ili starcima. Reč je o zločinima u Bjelopoljskom (januar 1943) i Pljevaljskom, Fočanskom, Čajničkom i Pribojskom srezu (februar 1943), kao i o zločinima u Višegradu i okolnim selima (oktobar 1943). Draža Mihailović je znao za ove pokolje, ali ništa nije preduzeo da kazni počinioce i najodgovornije oficire. Osim toga, Mihailović je tokom rata naređivao komandantima korpusa i brigada JVuO u Srbiji da bespoštedno ubijaju partizanske simpatizere što je rezultiralo primerima masovnog terora nad civilnim stanovništvom širom Srbije. Zbog komandne odgovornosti s pravom je osuđen na najtežu kaznu 1946.
Revizionisti su u defanzivi
*Mogu li istoričari da se suprotstave reviziji istorije?
– Mogu, ukoliko to žele. Primetno je da se mnogo veći broj istoričara oglasio i izneo protivljenje povodom potencijalne rehabilitacije Milana Nedića nego što se oglašavao osuđujući rehabilitaciju Draže Mihailovića, iako je Mihailovićeva rehabilitacija podjednako neprihvatljiva, o čemu sam prethodno govorio. Upadljivo je da se za rehabilitaciju Milana Nedića javno zalaže jedino istoričar Bojan Dimitrijević. Neki njegovi sličnomišljenici iz redova akademske revizionističke istoriografije su požurili da iznesu kako se i oni protive rehabilitaciji Nedića, što je znak da su prepoznali neku vrstu odijuma u javnosti povodom jedne takve inicijative i ideje. Takva pojava je još jedan od znakova da su revizionisti u poslednje vreme u nekoj vrsti defanzive, što je ohrabrujuće.
* Jedinice Draže Mihailovića počinile su više zločina nego Nedićeve kvislinške snage
* Nedić je stupio na čelo kvislinške vlade zbog gušenja partizanskog ustanka
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
