Nova stranica u čitanju istorije socijalističke Jugoslavije

Podjednako dorasli svojim ulogama, istoričar i svedok istorije rad na knjizi započeli su razgovorom 13. jula 2004. godine.

A zatim su, kao da pred sobom imaju sve vreme ovoga sveta, razgovarali do 2019/20, kad su Frakturi predali rukopis za štampu.

Već se javljala sumnja da će rukopis ikada biti završen.

Na dugo nastajanje knjige uticale su, međutim, dve činjenice.

Najpre, sadržaj knjige kao pokušaj razumevanja vremena, prostora i ljudi jedne male zemlje u svetu posle Drugog svetskog rata.

A zatim, izvesne inovacije u metodu rada na knjizi takođe su zahtevale vreme.

U toku dugog zajedničkog rada istoričar i svedok istorije su se sprijateljili.

Družili su se i privatno, zajedno su putovali i letovali.

Retka prednost istoričara da svedoka istorije posmatra izbliza (porodični život: supruga i sinovi, prijateljstva, navike i interesovanja) mogla je postati i opasnost da se izgubi distanca i podlegne fascinaciji ličnošću osobenog svedoka istorije.

Istoričar je prema saznanjima koja je dobijao na osnovu prednosti bio oprezan, a od opasnosti se štitio alatom sopstvenog zanata.

Tvrtko Jakovina čvrsto stoji na stanovištu da je „povijesna disciplina prije svega utemeljena na činjenicama (…) Posao je povjesničara prije svega ulazak u arhive, razgovor sa svjedocima“.

Imajući u vidu pomenuta pravila zanata, Jakovina je ostvario uvid u sve dostupne istorijske izvore.

Neki su, uprkos političkoj retorici o otvorenosti arhiva, i za njega ostali iza zatvorenih vrata.

Ali, značajna novina njegovog metoda je da postojeće izvore nije samo koristio, nego ih je povećavao i obogaćivao.

Tako je stvorio vlastiti fond izvora koji namerava da smesti na Filozofski fakultet Sveučilišta u Zagrebu, ili na neko drugo odgovarajuće mesto, kako bi njime mogli da se koriste studenti i budući istraživači.

Već to sugeriše zaključak da se nijedno istraživanje nikad ne može smatrati dovršenim.

Drugu važnu novinu, koju iz bioloških razloga neće moći da koriste budući istraživači, predstavljaju razgovori Tvrtka Jakovine sa brojnim savremenicima Budimira Lončara.

Niko od pozvanih nije odbio razgovor, a istoričar je umeo da ih pita i sluša, da njihove pojedinačne iskaze povezuje u male celine (periodi, događaji, ličnosti) i sa svim tim ponovo odlazi svedoku istorije koji je bio u fokusu njegove pažnje.

Sam Budimir Lončar tokom svoje poluvekovne diplomatske službe nije vodio dnevnik.

Ali je, zahvaljujući i činjenici da je trajno bio posvećen istim pitanjima (svet i spoljna politika Jugoslavije) razvio i sačuvao zadivljujuće pamćenje.

Uz to, i ličnu dokumentaciju koju je, i posle odlaska iz Beograda, imao uz sebe.

Sećanja Budimira Lončara su na više načina proverljiva.

U svakom slučaju, bez njih, po mišljenju Tvrtka Jakovine, nijedan istoričar nikada ne bi mogao da napiše njegovu biografiju.

Ali, ni istoriju spoljne politike socijalističke Jugoslavije. Stvarno nedeljivo, to je tako moralo biti i za istoričara.

***

Između istoričara i svedoka istorije postojala je stalno izvesna napetost.

Istoričar je, od samog početka, želeo da napiše biografiju diplomate, „jednog od najvažnijih i najautentičnijih koje smo ikada imali na južnoslavenskom prostoru, svakako jednom od najvažnijih i najutjecajnijih među Hrvatima“.

Već to je bio vrlo ambiciozan cilj.

Jer dobre biografije su u hrvatskoj istoriografiji, kao i u istoriografijama svih južnoslovenskih naroda, retke, a biografije diplomata gotovo ne postoje.

Domaćih uzora, dakle, nije bilo. Svedok istorije želeo je knjigu „o budućnosti svijeta s obzirom na vanjsku politiku Jugoslavije“.

Iz te napetosti je, kao krajnji rezultat, proizašlo i jedno i drugo: i biografija osobenog diplomate i istorija spoljne politike socijalističke Jugoslavije.

Ali i više od toga.

Po logici da svako vreme ima prema sebi i istoriju, istorija druge Jugoslavije – u vreme sukoba sa epohalnim promenama u svetu, ratova za teritorije i raspada države – lišena je misaonosti i čak je politički vulgarizovana.

U svom pretežnom delu, ona je postala servis nacionalističkih partikularizama i izraz patrijarhalne zatvorenosti.

Adekvatna političkom voluntarizmu da u istoriji hteti u isto vreme znači i moći.

Zašto se i kako se to dogodilo?

Knjiga Tvrtka Jakovine o Budimiru Lončaru, tačnije sa Budimirom Lončarom, nastoji da odgovori na ovo pitanje.

U tom smislu, ona, po mome mišljenju, predstavlja novu stranicu u čitanju istorije socijalističke Jugoslavije.

To je knjiga „o promenljivoj ulozi jedne zemlje i trajnoj ulozi pojedinca“.

Zemlje koja je obnovljena u antifašističkom ratu pod vođstvom revolucionarne partije, na osnovama republikanizma i federalizma.

Koja je, uz revolucionarnu smenu vlasti, doživela svestrani razvoj, a kroz sukob sa Staljinom 1948. godine odbranila nezavisnost kao pravo na sopstveni put razvoja.

Antifašističkom borbom (1941-1945) i sukobom sa Staljinom (1948) postala je deo sveta i stekla visok međunarodni ugled.

Pojedinca koji je sazrevao u godinama uoči Drugog svetskog rata (Lončar je prvo postao antifašista pa član KPJ – 1943), učestvovao u narodnooslobodilačkoj borbi na čelu sa revolucionarnom partijom, a zatim u uspostavljanju nove vlasti i izgradnji države u skladu sa ideologijom (pokazaće se i sa mogućnostima) Komunističke partije.

U svojim dubljim slojevima – što ni Lončar ni Jakovina ne naglašavaju eksplicitno – knjiga je promišljanje odnosa između oslobodilačke borbe i revolucije, masa okupljenih oko ideje jedinstva i bratstva u jednakosti, i komunističke elite podeljene na zagovornike modela ruske revolucije i sovjetskog socijalizma i zagovornike stalnih socijalnih reformi i razvoj socijalističke demokratije koja nije zanemarivala ni ideje zapadnoevropske socijalističke levice.

Taj sukob je latentan: od stvaranja Komunističke partije Jugoslavije (1919), preko njenog više instinktivnog sukoba sa Staljinom 1948. godine, zatim uvođenja samoupravljanja i istovremenih pokušaja iskoraka 1950-ih godina (Milovan Đilas), 1960-ih godina (privredna reforma, reforma partije, ustavne promene u pravcu decentralizacije), najzad, 1970-ih godina (nove tendencije u komunističkim partijama Slovenije, Hrvatske, Srbije, Makedonije).

Ove su tendencije bile rezultat višestrukih promena u svetu (tehnoloških i informatičkih), u međunarodnom komunističkom pokretu (XX kongres KPSS, događaji u Mađarskoj, Poljskoj, Čehoslovačkoj, neuspele reforme u svim zemljama real-socijalizma, pojava evrokomunizma).

U Jugoslaviji, promene su pratile procese nacionalnih integracija unutar federacije i pored brojnih ograničenja i uticale na ustavne rerforme, ali i na sve druge reforme, uključujući i reformu Partije.

Neizbežne su bile podele u jugoslovenskom partijskom vrhu (1961/62) na pitanju: kuda dalje?

Posle više kolebanja odgovor je, na ličnu inicijativu Josipa Broza Tita, dat zaokretom koji je izvršen u Partiji 1971/72. godine, kada je zapravo odlučena sudbina Jugoslavije posle Josipa Broza Tita, nepunu deceniju pre njegove smrti.

***

Kad bude prolazio kroz izvrsne stranice knjige Tvrtka Jakovine sa Budimirom Lončarom o Sukarnu, čitalac će neizbežno praviti upoređenja sa Josipom Brozom Titom.

Simbol jedinstva zemlje, Sukarno je postao činilac njene podele.

I u manjem delu jugoslovenske komunističke elite postojala je svest da se prvi deo složene uloge Josipa Broza Tita kao istorijskog vođe iscrpeo.

U generaciji jugoslovenskih komunista koja se formirala 1930-ih godina – u godinama diktature kralja Aleksandra Karađorđevića s ciljem da se zemlja potpuno centralizuje i unitarizuje, zatim, pobede fašizma u Italiji i nacizma u Nemačkoj – nikad nije bila upitna istorijska uloga Josipa Broza Tita u organizovanju revolucionarnog subjekta (strogo centralizovane, kadrovske partije po ugledu na SKP/b) sposobnog da se svemu tome suprotstavi.

Pogotovo je bila neupitna njegova uloga u ratu protiv okupatora, koji je ujedno bio i građanski rat.

I visoki dužnosnici vojske Trećeg Rajha priznavali su Titu sposobnost da u bezizlaznoj situaciji stvori snažnu oružanu silu i započne obnovu države na novim osnovima.

I, dakako, odlučujuću ulogu u suprotstavljanju Komunističke partije Jugoslavije Staljinu 1948.

Međutim, ideološki, Josip Broz Tito je, i pored ključne uloge u definisanju autentičnog jugoslovenskog samoupravnog socijalizma, ostao veran sovjetskoj paradigmi.

Za njega je partija organizovana na principu demokratskog centralizma bila, od početka do kraja, alfa i omega njegove političke filozofije i načina vladanja.

Bio je odlučan, često i brutalan, u zaustavljanju svakog pokušaja da se taj princip izmeni.

Simbol jedinstva zemlje, on je to jedinstvo shvatao kao čvrstu centralnu vlast čiji su garanti bili Partija i JNA.

Ovaj se dramatičan istorijski proces možda najbolje ogleda u spoljnoj politici socijalističke Jugoslavije.

A ova politika opet – zbog najdublje utemeljenosti i kontinuiteta u profesiji – u ličnosti Budimira Lončara.

***

Neposredno posle Drugog svetskog rata, Budimir Lončar je radio kao načelnik OZNA u Zadru, a zatim u Ministarstvu unutrašnjih poslova u Zagrebu.

To nije bila nikakva tajna, ali Lončar o tome nije nikad govorio, ni onda kad su to protiv njega počeli da upotrebljavaju hrvatski i srpski nacionalisti.

Kao da je to prepuštao istoričarima.

Bio je u pravu.

Tvrtko Jakovina je to pitanje skinuo sa dnevnog reda služeći se metodom istorijske nauke: „Prije svega ulazak u arhive, razgovori sa svjedocima“.

U diplomatsku službu Budimir Lončar je stupio 1950. godine.

To je vreme prekida svih odnosa, uključujući i ekonomske, zemalja socijalističkog lagera sa Jugoslavijom.

U pitanju je bio ne samo opstanak režima (Sovjeti su podrazumevali promenu u korist ortodoksnijeg režima), već i bukvalno preživljavanje zemlje.

U tim dramatičnim okolnostima, kad se još uvek dokazivalo da Jugoslavija nije Trojanski konj u sovjetskom lageru, pomoć je tražena od ideološkog protivnika.

Interesno okretanje Zapadu vodilo je jačanju diplomatske službe.

Pored obrazovanih i iskusnih vojnika Partije (Aleš Bebler, španski borac, slovenački revolucionar, predstavnik Jugoslavije u Ujedinjenim nacijama, govorio je italijanski, francuski, ruski, španski, engleski), u diplomatsku službu dovođeni su i mladi, perspektivni kadrovi.

Budimir Lončar je postepeno otkrivao: diplomatiju kao profesiju i zanat, i spoljnu politiku kao filozofiju.

Učio je i od onih sa kojima se slagao (Aleš Bebler, Leo Mates, Jože Brilej, Josip Đerđa), ali i od onih od kojih se razlikovao (Vladimir Popović).

U razgovorima sa Jakovinom, Lončar je stvorio jedinstvenu galeriju njihovih portreta.

U toj se galeriji izdvaja ličnost Koče Popovića.

Intelektualca građanskog porekla, francuskog đaka, nadrealiste, španskog borca, komandanta Prve proleterske brigade, vojskovođe, načelnika Generalštaba JNA, najzad – ključne ličnosti u koncipiranju spoljne politike Jugoslavije posle 1948, u vreme blokovske podele sveta i Hladnog rata.

Josip Broz Tito je bio pragmatičan: sačuvati nezavisnost zemlje, dakako i svoj položaj, ne menjajući suštinu čija je matrica bila revolucionarna.

Pragma je imala rezonancu i u masama.

Koča Popović je mislio strateški: sačuvati nezavisnost zemlje, menjajući postepeno upravo ideološku matricu čiji je izraz i određena spoljna politika.

To je uslovljavalo međuzavisnost između njih dvojice koje je svaki od njih na svoj način bio svestan.

Nigde se to tako jasno ne ogleda kao u spoljnoj politici socijalističke Jugoslavije.

A ova, opet, u ličnosti Budimira Lončara.

Intelektualac široke kulture (poznavanje poezije i pozorišne umetnosti, slikarstva i vajarstva), od svoje 25. godine okrenut svetu sa svim njegovim različitostima i složenostima.

Čovek forme i neke urođene gospodstvenosti.

Ima ljudi koji su gospoda po poreklu i onih koji su, iako plebejskog porekla, to po svojoj prirodi.

Budimir Lončar je od ovih drugih.

Godinama je stajao pred istoričarem i strpljivo, još jednom, prolazio kroz svoj život i rad.

Kroz istoriju spoljne politike socijalističke Jugoslavije.

U suštini, kroz istoriju zemlje.

Istoričar je postepeno otkrivao ličnost jedinstvenog svedoka istorije, ne skrivajući da je u tome profesionalno uživao.

To prenosi i na čitaoca, dokazujući da je za dobro istoriografsko delo, a to znači i čitljivo, neophodan dar dobrog pisanja.

Da se u knjizi Tvrtka Jakovine sa Budimirom Lončarom sve složi, doprinos je dala i izdavački prestižna Fraktura.

***

Iz knjige Tvrtka Jakovine sa Budimirom Lončarom proizlazi zaključak da je u jugoslovenskom ministarstvu spoljnih poslova bila stvarna alternativa sovjetskom modelu socijalizma.

Iz ideološke bojazni da ne pređe na zapadnu stranu, ministarstvo je bilo pod višestrukom kontrolom.

Ne samo Josipa Broza Tita kao predsednika države i posebno predsednika Partije, nego i civilnih i vojnih bezbednosnih službi, kao i pojedinaca koji su pretendovali na posebnu političku ulogu (Aleksandar Ranković).

Među ambasadorima i ministrima inostranih poslova socijalističke Jugoslavije bilo je briljantnih pojedinaca.

Oni su u Koči Popoviću, na čelu ministarstva od 1953. do 1965, videli tvorca filozofije spoljne politike Jugoslavije  posle 1948. i u godinama blokovske podeljenosti sveta i Hladnog rata, spoljne politike zemlje „s ruba europskog kontinenta u vremenu kada je taj rub bio točno između Istoka i Zapada i zbog toga izgledao i bio važan i prisutan“.

Geografski položaj svake zemlje bitno utiče na njenu istoriju.

Jugoslavija je posle 1948. izmicala istočnom bloku, ali nije mogla da postane deo zapadnog bloka (pokazalo se da kao celina, iz istorijskih razloga to neće moći ni posle 1989).

Okrenula se zemljama Trećeg sveta i kroz Pokret nesvrstanih postala ne samo njihov glasnogovornik nego i važan činilac politike koegzistencije i mira u podeljenom svetu.

Ali, možda najviše kod Budimira Lončara, i filozofija jednog pravednijeg sveta.

Nakon zaokreta u Partiji 1971/72. godine, čija je posledica bila i smena reformskog partijskog rukovodstva u Srbiji na čelu sa Markom Nikezićem, koji je zamenio Koču Popovića na mestu ministra inostranih poslova Jugoslavije, bilo je jasno da zemlja gubi sposobnost da odgovori na izazove na kraju 20. veka i da ulazi u opasan sukob s duhom vremena.

Nije se moglo očekivati da ličnost intelektualne i moralne strukture Koče Popovića na pomenuti zaokret reaguje drugačije nego definitivnim povlačenjem iz političkog života.

Posle razgovora sa Josipom Brozom Titom, Popović je podneo ostavku na funkciju člana Predsedništva SFRJ.

To je bila strateška odluka: ako više nije mogao da utiče sa stanovišta alternative, on nije ni hteo da učestvuje u njenom odbacivanju.

Bio je to izraz razumevanja u kakvo opasno razdoblje ulaze jugoslovenski narodi, država i društvo.

Na filozofiji spoljne politike socijalističke Jugoslavije, čijim je kreatorom smatran Koča Popović, u jugoslovenskoj diplomatiji stvorena je škola mišljenja koja je profesionalizam stavljala iznad političkog voluntarizma, čak i iznad vladajuće ideologije.

U razgovorima sa Tvrtkom Jakovinom, Budimir Lončar kaže da je na njega u životu, sem roditelja, a zatim i u karijeri najviše uticao Koča Popović.

Nastavak u sledeću subotu