Novom Sadu iz Vroclava

…onda je Poljska na kraju blagoslovena da je Vroclav danas njen četvrti grad po veličini i (uz španski San Sebastijan) aktuelna Evropska prestonica kulture.

Jednako lep, istorijom poetičan kao pokrajina Šlezija, gde leži na reci Odri, logičan je izbor za tzv „EcoC“. Još bolji, primerni je uzor za naš Novi Sad, čije je prošlonedeljno istoimeno proglašenje povratilo interesovanje za taj više zadatak, a manje titulu, prestonice kulture (nakon opet manje beogradskog neuspeha, a više manipulacijom u prošlosti, tim istoimenim projektom). Vroclav je treći (nakon slovačkih Košica i češkog Plzena) grad kontinuiteta prostora srednje Evrope u toj ulozi, koji transformiše donekle negativnu sintezu arhaičnosti epoha i provincijske letargije, u novi vibrantan život domicilnog stanovništva i preokrenuti smer migracije od metropola ka lokalu.

* * *

Vroclav je nastao na prelazu milenijuma, kao trgovačka raskrsnica ćilibarskog koridora Baltik – Mediteran i imperijalnog puta zapad – istok „Via Regia“ (i tada i danas ekonomskog centra Evrope – Frankfurta i jednako najveće sirovinske baze i tržišta Rusije). Istorijska pravda, navedena u uvodu, leži u njegovom poljskom originalu kada je Bolesav I – Hrabri iz dinastije Piast ustanovio Poljsku kraljevinu u obližnjem Gnieznu i Poznanju. Kada se u 13. veku podelila na dva dela, Vroclav je postao jedna od prestonica, ali nakon Mongolske invazije, započinje germanizacija njegove populacije, a najčuveniji češki kralj Karlo IV slavodobitno pohodi grad kada on u 14. veku postaje tzv. Bohemijsko vojvodstvo. Kasnije tokom novog veka grad ne trpi već jednako prosperira na Luterovoj reformaciji kada postaje dominantno protestantski, kao i u kontrareformaciji kada potpada pod Austrijsko carstvo. Rat za istoimeno nasleđe ga ustanovljava kao Prusku carevinu, centar otpora Napoleonu, grad u kome je ustanovljen prvi put orden gvozdenog krsta, što ga sve čini značajnim industrijskim i univerzitetskim središtem i populacijom od tada pola miliona stanovnika, a ne samo nemačkom karaulom ka istoku.

Breslau, što je njegova nemačka etimologija, bio je najznačajniji grad istočno od Berlina, u jednom trenutku čak treći po veličini ukupnog broja ljudi u Vajmarskoj republici, ali i jevrejske populacije koja je sačinjavala njegovu naučnu i privrednu elitu na početku 20. veka. To je grad sa čak 10 dobitnika Nobelove nagrade, povrh koje stoje i oni profesori koji je nisu dobili: Neisser, koji je pronašao bakteriju „gonoreju“, Alojz Alchajmer – istoimenu bolest, Wilam Štern – merenje inteligencije tzv. IQ, Max Berg, arhitekta koji je inaugurisao koncept „nove stvarnosti“ i koja je idejno i modernistički prethodila Bauhausu.

Kada nakon Prvog svetskog rata Nemačka izgubi Gdansk i Poznanj, Šćećin i Breslau koji su joj preostali, tu na istoku stiču još veću važnost, o čemu svedoči kontrapunkt gradskoj živopisnoj arhitekturi renesanse i baroka, značajnih administrativnih građevina poput robne kuće Renoma, policijskog komesarijata, ponajviše Centennian arene, u tom trenutku najveće građevine na svetu izgrađene od armiranog betona, danas pod Uneskovom zaštitom, kao davne preteče (1913) danas nama svih poznatih savremenih koncertnih i sportskih arena.

U posleratnoj Poljskoj iza gvozdene zavese Varšavskog pakta izvršena je zamena stanovništva, Nemci odlaze baš kao i kod nas u Vojvodini svodeći se kao manjina na statističku grešku. Grad dominantno naseljava poljska populacija iz današnje Ukrajine, odakle iz Lavova donose svoju kulturnu baštinu od spomenika pesniku Aleksandru Fredrou do monumentalne likovne kompozicije od 360 stepeni „Panorama Raclawice“ koja opisuje ustanak Tadeuša Košćuškog. Danas Poljska i Vroclav kao prestonica kulture ne poriču nasleđe nemačke kulturne baštine i identitet, štaviše promovišući ga kao narativ svoje multikulturalnosti, što nije koncept Drina – Dunav – Dinara, niti može biti obračun škaljarsko-kavačkih klanova, sedam decenija nakom Osme ofanzive.

* * *

Razglednica EU prestonicu kulture u Vroclavu započinje od železničke stanice, koja je kao i kupatilo u ličnom domaćinstvu, ogledalo civilizacijske kulture jednog grada. Poput kakvog britanskog koledža, neogotička fasada je pakovanje za modernistički enterijer koji nam govori o Poljskoj kao zemlji, šampionu uspešno svršene tranzicije, krunisanoj na kontinentalnom fudbalskom prvenstvu 2012. čiji je ona bila domaćin. Sam grad sačinjavaju ostrva u meandrima Odre, Stari grad sa najvećim srednjovekovnim trgom od skoro četiri hektara, starom i novom gradskom većnicom, i koloritnim fasadama i na apendix Trgu soli, gde su neke od kuća ponele ime Hans i Gretel (Ivica i Marica), jer bajkolikost Vroclava stvara navedenu asocijaciju. Na nju se nadovezuje obična svakodnevica duha, maštovitost vilenjačkih metafora – gradskih simbola (poput baštenskih patuljaka) kao nasleđa pokreta Solidarnosti koja je ovde i tako rušila komunizam. Ostrvo Tumski sa crkvama i seminarima, spomenuti univerzitet iz 18. veka, panorama katoličkih i protestantskih zvonika i tornjeva, baš kao i čeličnih konstrukcija mostova Odrinog akvatorijuma, reke koja je 1997. milenijumskom poplavom katastrofalno poharala grad i od koga se Vroclav oporavio (baš kao i Novi Sad od 1999).

A prestonica kulture nije samo umetnost bilo film, ili muzika iako je ovde otvoren jedini u Evropi, multiplex art dokumentarnog filma sa devet dvorana – Nove Horyzontz baš kao i arhitektonski najmodernija muzička dvorana opet u istoj toj Evropi – Narodowe Forum muzyki, bukvalno preko puta stare Opere. Ili književnost, činjenicom da je Vroclav istovremeno i svetska prestonica literature uz, takođe novo, jednako moderno otvoreno zdanje univerzitetske biblioteke. Kultura življenja, pa samim tim i centralni nepretenciozni punkt manifestacije jedan je običan bivši mlečni restoran nalik našoj „Poslednjoj šansi“ – Barbara koja je danas u ovom gradu u hab horeca estetici (kakav je nekad bio Supermarket) glavni katalizator javnog prostora. Iako porodice s klincima ponajviše privlači tzv. Afrikarium-okenarium u najmodernijem Zoološkom vrtu u Poljskoj, mnogo više nego čuveni gradski Muzej buržoaske umetnosti.

* * *

Vroclav je deseta EU prestonica kulture u kojoj je autor ovih redova, institucionalno boravio, studirajući njen pojam i smisao. Generalna linija svih gradova je bila revitalizacija uglavnom industrijske arhitekture, kroz njenu prenamenu u prostore dnevnih sadržaja kreativne industrije i novog motora ekonomije – IT sektora, sa značajnim podkastom svega što predstavlja supkulture i alternativu. Odavno se odustalo od koncepta da je to isključivo turistički potencijal kakav je jednom Liverpulu donosilo Bitlsi nasleđe. Dakle to nije nagrada za Exit, Steriju ili Cinema city, već agenda za 365 dana. I tu bi Novi Sad mogao da sledi jedini sličan primer Marsej, koji je zavredio titulu prestonice kulture kako bi generisao svoju participaciju u potencijalu Provanse, nasuprot konkurencije Azurne obale i svim kulturnim sadržajima izvan svetske konkurentnosti Pariza, kome je kao nekadašnja prestonica Mediterana bio takmac. Dakle Novi Sad, glavni grad Vojvodine, to mora da učini od Podgrađa Petrovaradina do hangara u luci na kanalu Dunav – Tisa – Dunav. Od žutog blinkera Riblje pijace do drvenih kabina na Štrandu, od vatrogasne stanice u Ulici Vuka Karadžića do kasarne u Vojvode Bojovića na Rotkvariji. Od Fruške gore do celog DTD sliva. Da oživi mesta i da jednako slavi ljude od Bana Jelačića do Zvonka Bogdana, od Balaševića do Bojana Boškovića, od Janike Balaša do Lasla Vegela, od Kostića i Zmaja do Mike Antića i Tišme, potencirajući svoju avangardnost koja se jednako čitala na arhitekturi Tanurdžićeve palate i Brašovane Banovine, muzici Lune, Pekinške patke, Laboratorije zvuka, Obojenog programa.

* * *

Za kraj jedna trivija kao predlog Beogradu ili zašto da ne Novom Sadu, sada jednakom Vroclavu po tom statusu. Jedna od najznamenitijih ličnosti rođenih u ovom poljskom gradu bio je Đorđe Andrejević Kun, autor grba grada Beograda i Jugoslavije, važno ime u posleratnoj istoriji nacionalne likovne umetnosti. Još uvek postoji prostor da se u našoj organizaciji, njegovom rodnom mestu priušti retrospektiva, kao izraz prve uspostave saradnje. Svaka sledeća mora biti pre svih sa Rijekom 2020 koja prethodi Novom Sadu, obližnjem Temišvaru zbog sinergetske sličnosti već viđene na primeru finski Turku – estonski Talin 2011, kao i poraženom Herceg Novim, koji je ništa manje srpski nego srpska Atina. Kao što je Vroclav udomio/ugostio Lublin konkurenta iz samog finiša odabira, tako i Novi Sad bi džentlmenski trebao da koproducira projekte sa crnogorsko-bokeškom nesuđenom prestonicom kulture koja je samo imala loš dan karme.

Autor je izvršni producent UK Parobrod i autor projekta posete Evropskim kulturnim prestonicama. Ove beleške nastale su posle njegovog letošnjeg studijskog boravka u Vroclavu