O novim hrišćanskim društvenim idealima

Reč je o značajnoj knjizi o kraju Rimskog carstva i početku nove epohe u istoriji sveta. Autor, istoričar Piter Braun, rođen 1935. profesor je emeritus Univerziteta u Prinstonu, jedan od internacionalno renomiranih istoričara na području pozne antike. Pre toga bio je profesor u Oksfordu, Londonu i Berkliju.

Sa neuobičajenom pripovedačkom prodornošću zadire Braun u vreme bremenito konfliktima koje je obeleženo kako mnogobožačkim, tako i hrišćanskim svetom – Imperium Romanum. Novi hrišćanski ideali sučeljavali su se sa poznoantičkom životnom realnošću. Autor čitaoca prenosi u životne okolnosti jednostavnih ljudi, ali i višeg staleža, gde on postaje svedok njihove materijalne svakodnevice. Iz takve pozadine Braun opisuje značajan svetski proces koji je označio kraj Rimskog carstva i jedne siromaštvu i askezi zaveštane crkve koja se lagano, ali nezaustavivo razvijala u dobro situiranu instituciju. Tako se pred očima čitaoca razvija grandiozna panorama epohe, koja određuje i spreže ljudske predstave o njoj do danas. Braun se orijentiše shodno jednoj određenoj hronologiji i prostornim okvirima: u latinskom Zapadu to su godine 350. do 550. Braun ispituje probleme koji su se pojavom hrišćanske vere nametali. Kako hrišćani treba da se odnose prema bogatstvu? To su od samog početka morali da se pitaju, jer hrišćanska misija nije bila izazov samo za sirotinju, već je ona to bila i za zanatlije i posednike kuća. Bogati po antičkoj meri nisu bili ni oni, iako je po Isusovoj reči („Jevanđelje po Mateju“) – „“Ko može biti blažen?“, dobivši enigmatično-smirujući odgovor. Kod ljudi je to nemoguće, ali Bogu je sve moguće“.

Ova jevanđeljska epizoda bila je egzegetički izazov i povod debatama, koju su vodili rani hrišćani i kojoj nije bilo kraja. Kako je ona protekla i kakve je posledice imala, ispituje Braun u 29 poglavlja, u kojima je reč o kraju četvrtog do sredine petog veka, i time velikim delom posvećena Blaženom Avgustinu iz Hipa. To je vreme kad su hrišćani živeli u „vremenu blagostanja“ veli autor. Upečatljivi su njegovi opisi odnosa prema blagostanju: bogati su rado investirali u zdanja javnog interesa, elita je u antičkim gradovima rado organizovala gozbe i praznike za građane, jačajući time svoju slavu. Sada je novac tekao u hrišćanske institucije: velelepne crkve, tražeći „platu na nebu“. To je vreme kad je Jeronim došao u Rim, izazvavši nemire time što je bogatije žene navodio na preumljenje, odnosno asketski stil života. NJihovo bogatstvo omogućilo mu je manastirski život u Vitlejemu. U severnoafričkom Hipu ambiciozni retoričar Avgustin osnovao je, sa jednim „manjom grupom uspešnih karijerista“, monašku zajednicu. Uobičajeni životni stil bogatih građana bio je doveden u pitanje. U to vreme su u okruženju britanskog monaha Pelagija glasovi sve jači o kompletnom odricanju od bogatstva. Poneko iz Rima je bio u to uveren. Avgustin se tome suprotstavljao. Ne sme se bogatstva odmah odricati, već ga kontinuirano trena usmeriti u korist crkve. On se u to vreme borio protiv onih koji su u svojoj gordosti verovali da se slobodnom voljom i bez milosti Božije mogu osloboditi svoga greha, ako se odluče na odricanje od poseda. Iz toga je nastalo učenje o „prvorodnom grehu“ („peccatum originale“), koje do danas određuje moralne diskurse. U Italiji je vrlo brzo raslo bogatstvo crkava, posebno rimskih. Na mnogim mestima nastao je novi tip biskupa, menadžera-biskupa, koji su morali da upravljaju, odnosno, administriraju ogromnim posedom. Ovde Braun okončava šesti vek lapidarnom konstatacijom da je sada crkva zaštitnica siromašnih. To je karakteristična slika srednjevekovnog hrišćanstva na latinskom Zapadu.

U poznom antičkom društvu individualna osećanja sve su izraženija. Otuda Braun portretiše u svakom poglavlju jednu od markantnih ličnosti. Tako čitalac susreće Simaha, koji je štitio pagansko predanje, kao i njegovog rođaka Ambrozija, milanskog biskupa. Ono što Braunu posebno pošlo za rukom je narativno uplitanje biografizma sa socijalnom istorijom, kao i prožimanje privredne istorije sa teološkom refleksijom. Čitalac ovde može plastično da doživi „aranžiranje“ hrišćanstva sa socijalnom nejednakošću, ali i to kako su različiti putevi hrišćane vodili ka višem cilju – „blagu na nebu“.

Ovo delo upečatljiv je rezultat višestrukog znanja autora odnosno polihistorijska zbirka mnogih detalja i opisa. Uređivač ove edicije, korifej međunarodne medijevistike, Žak LeGof ovu knjigu nazvao je „esejem“. Izvesni kritičari videli su u ovom delu „remek-delo istoriografije“, a drugi jednu grandioznu panoramu celokupne kulture i društva u Zapadno rimskom carstvu. Potpisniku ovih redova čini se da je ova panorama nalik filmu širokog spektra, sinemaskopu epohe pozne antike, uverljivo, živo i plastično predstavljene.