O revizionizmu i drugim zločinima

Poslednje dve godine pred smrt Olivere Milosavljević obnovili smo diskusije koje smo otpočeli unutar neformalnog kružoka koji se početkom osamdesetih okupljao u Oliverinom kabinetu na Filozofskom fakultetu. Tada, još uvek bez argumentativne i političke strategije, zbunjeni, pravimo prve korake u dovijanju kako da doskočimo talasu neočetničke i neoljotićevske kulturne revolucije koja je čistila sve pred sobom: revoluciju, NOB, samoupravljanje, socijalizam. U odnosu na širinu fronta mračne kulturne revolucije koja se probijala i kretala u svim pravcima – od uglednih književnika koji importuju ideologiju totalitarizma i apstrakciju logorološkog ideologema, čija je funkcija izjednačavanje Gulaga i nacističkog koncentracionog logora, ili memoarske proze Godina koje su pojeli skojevci, kako smo interno zvali knjigu Godine koje su pojeli skakavci, preko filozofa kritike otuđenja koji sada razotuđenje vide kao akt nanovo prisvajane ‘ljudske otuđene suštine’ kroz višepartijski sistem ili obnovu nacije, preko omladinskog neoljotićevskog „novog talasa“ u muzici i popularnoj kulturi, sve do konfuzije, odnosno borbe na život i smrt različitih frakcija unutar Saveza komunista Srbije u kojoj će, kasnija istorija će pokazati, strateški pobediti njeno liberalno krilo – naš kružok je bio mala i nevidljiva grupa koja je ostala bez ikakve infrastrukture i političke organizacije. Olivera, tada doktorand na predmetu Istorija, upravo je završavala doktorsku disertaciju o Borisu Kidriču i počecima samoupravljanja.

Dakle, poslednje dve godine Oliverinog života obnovili smo naš kružok sa početka osamdesetih, doduše bez ostalih članova, sada sa nešto malo više iskustva u kritici revizionizma, ali u jednoj novoj epohalnoj situaciji, budući da je talas revizionizma od početne faze delirijuma osamdesetih prerastao u svoj dovršeni oblik , zakonom regulisani delirijum – Revizionističku kontrarevolucionarnu državu. U međuvremenu, Olivera je svoje celokupno istraživanje posvetila upravo beskompromisnoj kritici revizionizma. Međutim, naš kružok je ponovo počeo sa radom upravo zato što smo osećali da tema revizionizma, iako obrađena, nije bila iscrpljena, i da nam sve vreme izmiče ne samo uverljiva geneza i datiranje početka revizionizma, nego i precizna identifikacija političkog subjekta koji stoji iza revizionističke ideologije. Ukratko, mi smo se sporili oko dve stvari: momenta kada je počeo revizionizam i ključnog razloga provale i apsolutne dominacije revizionističkog diskursa, odnosno njegove visoke rezistentnosti na bilo kakvu kritiku. Iako smo se slagali da su koncepti pomirenja i totalitarizma osnov revizionističke ideologije, hegemone ideologije savremene Evrope, nismo se složili kako tome doskočiti u lokalnom kontekstu države nastale kroz revoluciju, dakle države koja ima potpuno drugačiju istoriju od istorije savremene Evrope. Moja teza je bila da osnov dalje dominacije revizionizma leži u neprikosnovenosti jednog viđenja istorije rata i revolucije koja je napisana iz perspektive Saveza komunista Jugoslavije i koja je u osnovi bila revizionistička, odnosno da je revizionizam koincidirao sa pojavom političkog subjekta SKJ. Kao glavne argumente za ovu tezu navodio sam joj da gotovo niko ne primećuje, istoričari posebno, da se aktuelna istorijska istraživanja bave čitavim dvadesetim vekom, i da se niko ne usuđuje da napiše novu istoriju perioda 1941-1948, odnosno da je čitava moć revizionističkog diskursa u konfuziji i zbrci oko koncepata rat i revolucija, odnosno da postoji apsolutni ideološki diskontinuitet između KPJ i SKJ. NJen argument je bio da je ta istorija napisana, da je poznata i istražena, i da ne vidi šta još novo može da se otkrije. Osim toga za nju je moje insistiranje na revizionizmu SKJ bio argument staljiniste, odnosno ona je bilo kakvo povezivanje reči SKJ i revizionizam nije mogla da čuje drugačije nego kao staljinistički napad na jugoslovenski socijalizam. Moja pojašnjenja da SKJ nije revizionistički u odnosu na realsocijalističku ortodoksiju nego u odnosu na jugoslovensku revoluciju, na koju se pozivao i koju je aproprisao, Olivera nije mogla da prihvati. Nagovarala me je da pročitam opus Branka Petranovića, i da se, što se nje tiče, u delu njenog nekadašnjeg profesora i učitelja istoriografskog zanata, nalazi uverljiva istorija tog perioda. Čak smo se leto pred njenu smrt dogovarali da napravimo konferenciju koja bi se bavila delom Branka Petranovića.

„Druga Jugoslavija je za istoriografiju nepoznata zemlja“ napisao je 1994. godine, na kraju svoje karijere, u ispovednoj knjizi eseja Istoričar i savremena epoha, Branko Petranović, univerzitetski profesor na predmetu Istorija Jugoslavije i profesionalni istoričar koji je kreirao i praktikovao koncept savremena istorija, dakle istoričar koji se čitavog života bavio samo istorijom Druge Jugoslavije. Muke sa istorijom jugoslovenske revolucije i istorijom Druge Jugoslavije, u godinama nakon objavljivanja ovih eseja, dakle od 1994. godine, nisu ništa manje, naprotiv, iako je broj istorijskih radova o Drugoj Jugoslaviji sve veći, profesionalni istoričari i dalje izbegavaju da se bave istorijom jugoslovenske revolucije, posebno periodom 1941-1948. Naime, ako izuzmemo spor revizionista i antirevizionista, odnosno rehabilicionista i antirehabilicionista koji svoju diskusiju vode uglavnom oko sekvence 1945-1948, dakle sekvence Revolucionarne države i revolucionarnog terora, do sada nije napisana nijedna nova istorija jugoslovenske revolucije, štaviše, danas na vrhuncu kontrarevolucije, na nivou javnog diskursa, nismo više sigurni, da li je revolucije ikada i bilo. Delatnost dve političke organizacije nastale kroz rascep sa SUBNOR-om, udruženjem veterana Drugog svetskog rata, Društvo za istinu o Narodno oslobodilačkoj borbi i Savez Antifašista Srbije čiji je cilj da se bore protiv revizionizma istorije Drugog svetskog rata, na najbolji način ilustruju konfuziju oko politika antirevizionizma: Društvo za istinu fanatično se bori za označitelj Narodnooslobodilačka borba, čime sakriva revoluciju i otvara prostor za svođenje Drugog svetskog rata na oslobodilačku borbu bez revolucije, a antifašisti u borbi sa revizionizmom, konceptom antifašizam i prećutkivanjem revolucije proizvode potpuno suprotan efekat od nameravanog, odnosno otvaraju prostor i legitimišu uvođenje kolaboracionista sa nacionalsocijalizmom u krug antifašista.

Iako je do tada, dakle do 1994. godine, Branko Petranović napisao svoj opus od preko deset knjiga, u kojem se iscrpno bavio svim epohama Druge Jugoslavije, on u momentu kada se Druga Jugoslavija raspada , kada njegov saznajni objekt postaje evazivan i nesavremen, oseća potrebu, ne samo da se još jednom izjasni o svom saznajnom predmetu, nego i da napiše svoju biografiju, biografiju istoričara koja koincidira sa epohom o kojoj je pisao. Na kraju svoje karijere istoričar sluti da je u svojim stručnim i profesionalnim tekstovima više napisao o sebi, a malo o epohi o kojoj je pisao, odnosno da je sve vreme bio ideološki i politički saturiran momentom iz koga piše, tako da kao neku vrstu korektiva ovoj �autobiografiji’ napisanoj na objektu Druga Jugoslavija, sada u momentu kada Druga Jugoslavija nestaje, ovim gestom neželjene iskrenosti, otvara prostor da Druga Jugoslavija napiše istoriju na njegovoj koži, da se istorija Druge Jugoslavije upiše u njegov život.

Da bismo razumeli kako funkcioniše paradoks inverzije, uzmimo za primer autorovo razumevanje jugoslovenske revolucije. Da bi razumeo jugoslovensku revoluciju, on je upoređuje sa Oktobarskom i Kineskom revolucijom i kao rezultat ovog upoređivanja, on zaključuje da u jugoslovenskoj revoluciji nema ničeg novog, da je ona zapravo odbljesak dve velike svetske revolucije. U periodizaciji jugoslovenske revolucije on je deli na sekvence, i sekvence vrlo precizno datira: 1939-1941, 1941- 1943, 1943-1945, 1945-1948, i sve sekvence imenuje jednim jedinstvenim imenom – revolucionarni rat. Osim generičkog imena svih sekvenci, on imenuje samo jednu sekvencu, i to onu 1943-1945, imenom – narodnooslobodilačka borba. Kako da razumemo ovaj galimatijas imenovanja i datuma, odnosno prećutkivanja imenovanja ostalih sekvenci? Ako ovaj niz diskurzivnih operacija uporedimo sa istoričarevim biografskim izveštajem o njegovoj participaciji u „revolucionarnom ratu“ i istoriji Druge Jugoslavije, istoričar nas vrlo detaljno informiše o svom učestvovanju u događaju i mestu sa koga učestvuje: od 1943-1945 kao skojevac učestvuje u NOB-u; 1945 izlazi iz partije; 1958 se vraća u partiju; 1994 imenuje jugoslovensku revoluciju revolucionarnim ratom. Da li ovo što govori sa mesta političkog aktiviste ima uticaja na mesto sa koga piše istoriju revolucije i rata? Dakle, on je neaktivan u sekvencama: 1941-1943, pa 1945-1948, i na kraju 1948-1958. Kako imenovati sekvence u kojima on ne učestvuje i koje on ne imenuje? 1941-1943 je sekvenca klasnog rata, sekvenca 1945-1948 je sekvenca revolucionarne države i klasne borbe, zapravo revolucionarnog terora u funkciji eksproprijacije eksproprijata, 1948 -1958 je sekvenca antistaljinističkog terora, a 1994 raspad države i kontrarevolucija iz koje on jugoslovensku revoluciju imenuje revolucionarnim ratom. Istoričar zapravo hoće da kaže da je učestvovao u sekvenci 1943-1945, sekvenci oslobodilačkog rata, a da nije učestvovao u revolucionarnim sekvencama i da nije učestvovao u antistaljinističkom teroru, da je zapravo on oduvek od 1943-1945 učestvovao samo u sekvencama koje su izgradile ideološki pejzaž države posle 1958 godine. A šta je ideološki osnov države nakon 1958 godine, ako ne antifašizam i antistaljinizam, dakle rat bez klasnog rata i socijalistička država bez klasne borbe, odnosno ideologija demokratizovanog i liberalizovanog Saveza komunista Jugoslavije? Dakle, on je svoju ličnu političku biografiju potura kao istoriju revolucije države o kojoj je pisao, tako što sve revolucionarne sekvence prećutkuje i cenzuriše, s tim da je prokrustov krevet lične biografije uvek već u funkciji državne ideologije koja će mu obezbediti i dalje reprodukciju istoričara čistih ruku, dakle poziciju neutralnosti i distance. Ono što on ne vidi je zapravo da je njegova pozicija čisto nasilje nad stvarnošću i kao aktiviste i kao istoričara: kao aktivista, on učestvuje u kontrarevoluciji i antikomunizmu od 1945, a kao istoričar je ideolog koji komunističkoj revoluciji nudi da se preimenuje u revolucionarni rat, dakle antikolonijalni rat i građansku revoluciju i to upravo devedesetih godina, u momentu kada nestaje koncept i ideološka zaštita demokratskog socijalizma i SKJ-u, dakle prihvata ideološku ponudu Milovana Đilasa iz sedamdesetih godina.

Međutim, stvar postaje još je zanimljivija kada istoričar pokušava da se bavi fenomenima koji naglo izbijaju na svetlo dana u savremenosti u kojoj piše knjigu eseja Istoričar i savremena epoha. Naime, ideološku pripremu talasa rehabilitacija koji otpočinje ranih osamdesetih a kulminira 1987. godine, on pokušava da uhvati kroz slučaj i metakomentar jedne, kako je on naziva „epistolarne razmene mišljenja“. Naime, autor nas informiše da je iz mnoštva privatnih prepiski sa kolegama i građanima, o problemima savremene istorije, izdvojio razmenu mišljenja sa dr Zorkom Jovanović, koja mu se obratila sa molbom da kao istoričar komentariše razloge četrdesetogodišnjeg ćutanja jugoslovenskih istoričara o slučaju Arse Jovanovića. Bliska srodnica Arse Jovanovića upozorava istoričara da je gotovo neverovatno da se istoričari savremenosti, naročito oni koji su se bavili istorijom nastanka Druge Jugoslavije, nikada nisu bavili dvostrukim ubistvom Arse Jovanovića: najpre njegovom fizičkom likvidacijom, a onda i brisanjem iz javnog diskursa i javne istorije, štaviše isključenjem iz svake mogućnosti da se o njemu govori, budući da i dan danas, četrdeset godina nakon nestanka, on ima status živog mrtvaca. Naime, na molbu porodice državi da izda smrtovnicu, država odgovara da jedini način pod kojim može da izađe u susret porodici je da porodica inicira pokretanje procedure tako što bi ubijenog proglasila nestalom osobom, iako je u zvaničnom saopštenju 18. Avgusta 1948. godine objavila, da ga je državni službenik, vojnik graničar ubio i da je država konstatovala njegovu smrt, čime je priznala da je u posedu njegovog tela kome se od tog momenta gubi svaki trag.

Dr Zorka Jovanović se istoričaru obratila kao istoričaru, a ne kao privatnoj osobi od koje trazi razumevanje i utehu, niti istoričaru od koga traži pomoć u lobiranju oko rehabilitacije za koju nije zainteresovana, budući da je skopčana sa cinizmom tretiranja njenog srodnika kao nestale osobe, odnosno sa dubokim uverenjem da je društveni interes istorije da vrati istorijsku ličnost u istoriju i da je to jedina rehabilitacija dostojna tog imena.

Da bismo razumeli metodologiju rada jednog od najboljih istoričara epohe Druge Jugoslavije i shvatili da iza njegove metodologije stoji zapravo ponavljanje akta ubistva i nasilja o kome je istoričar trebao nešto da kaže, obratimo pažnju na prvi stav njegovog iskaza: sam istoričar, u svom metakomentaru kaže da se oglušio na izričit zahtev dr. Zorke Jovanović „da ni pod kojim uslovima ne želi da ova epistolarna proza ugleda svetlost dana i bude javno objavljena“. Šta istoričar u odnosu na taj zahtev sagovornice radi? On objavljuje mimo njene volje delove iz prepiske i pravi svoj metakomentar prepiske u kome se i dalje direktno obraća sagovornici kao da ona i dalje učestvuje u prepisci. Dakle, autor serijom diskurzivnih operacija, ponavlja ono što je država uradila sa sagovorničinim srodnikom: najpre, oglušuje se o izričit zahtev sagovornice da prepisku učini javnom, što odgovara aktu ubijanja pred očima javnosti, zatim ako se već odlučio da objavi prepisku mimo volje I znanja sagovornice, onda je morao to da učini tako da je prenese integralno, a ne da vrši izbor iz prepiske čime njegova montaža prepiske odgovara momentu cenzure i zabrane govora o činjenici da je jedino država bila u dostupu tela čiju je smrt objavila i koje je nakon toga nestalo, i na kraju diskurzivnom operacijom metakomentara na prepisku i neostavljanje mogućnosti sagovorniku da odgovori na metakomentar, recipročno je momentu skrivanja leša Arse Jovanovića sa kojim njegovi kritičari i danas razgovaraju kao da je živ. Međutim, kako opravdava autor metakomentara svoju odluku, da mimo volje sagovornika objavi prepisku? Autor svoju odluku opravdava značajem istorijske ličnosti o kojoj se radi, dakle istorijske važnosti Arse Jovanovića. I šta istoričar kaže o istorijskom značaju ličnosti u jednom velikom istorijskom događaju: da je bio na pogrešnoj strani istorije 1948 i da nije jasno ni dan danas šta je hteo svojim bekstvom. Dakle, on je ponovio zvaničnu verziju države, bez istorigrafske refleksije. A šta je mogao kao istoričar da kaže o ovom istorijskom događaju, odnosno da li on ima u knjizi opis 1948, i kakav je taj opis? Da, ima vrlo dramatičan opis 1948. godine: to je za autora momenat kada nestaje i poslednji trag poverenja, kada prestaje da se govori u poverenju čak i među najbližim srodnicima; impresivan opis sećanja na javno maltretiranje autora iz studentskih dana u učionici Pravnog fakulteta 1949; opis 1948 kao momenta kada učesnici NOB-a prestaju da budu učesnici NOB i postaju deoničari „akcionarskog društva NOB“. Drugim rečima, mogao je kao istoričar da kaže da je aktom ubistva Arsa Jovanovića 12 avgusta 1948 počela 1948 godina; da je to ubistvo bilo prvi akt i uvod u antistaljinistički teror, zapravo momenat njegovog ubistva je bio momenat nestajanja poslednjeg traga poverenja među pobednicima, otvorena pretnja da svako može da nestane; da je ubistvo otvorilo ambis antistaljinističkog terora sledećih deset godina u kome nestaju tri ključna politička subjekta sekvence klasni rat – KPJ, i sekvence Revolucionarna država i klasna borba -SKOJ i AFŽ, i koje zamenjuje jedan novi politički subjekt sa potpuno novom ideološkom osnovom – Savez komunista Jugoslavije; da je nakon ubijanja Načelnika Vrhovnog štaba NOB-a otvorena berza sa đank menicama, budući da je najveći akcionar i kreator vojne strategije koja je ključan i neodvojiv deo sekvenci klasni rat i NOB, ne samo ubijen, nego i zbrisan iz istorije.

Krajem sedamdesetih i početkom osamdesetih godina Olivera je nastavila upravo tamo gde je njen profesor stao. Osvetlila je početnu sekvencu politike SKJ-a 1948 -1953 godine, sekvencu u kojoj je kreiran koncept društvenog vlasništva kroz analizu dela Borisa Kidriča, dakle koncept i praksu instituta imovine bez titulara, te jedine novine u mračnoj četiristogodišnjoj istoriji neprekidne i ničim u pitanje dovedene svetske dominacije ideologije privatnog vlasništva. Međutim, talas revizionizma početkom osamdesetih je zaustavio njena istraživanja na istoriji revolucije i svim složenim zapletima ove za „istoriografiju potpuno nepoznate teritorije“, s tim da je početak istorije revizionizma 1948. godine bio sve vreme sakriven iza poslednje sekvence revolucije, sekvence – društvena svojina. Ovo preklapanje poslednje sekvence revolucije sa početkom revizionizma te iste revolucije, ima svoj epilog: umesto da po prvi put u istoriji sveta SKJ zajedno sa radnicima kreira Radničku državu i prepusti je radnicima na upravljanje, društvenu imovinu i radnike prepustio je na milost i nemilost državnom aparatu koji je zaboravio vlastito revolucionarno poreklo, aparatu izraslom kroz antistaljinistički teror čije je središte bio SKJ, dakle aparatu koji je stvorio socijalističku državu diktature srednje klase koja je proždrala i revoluciju i društvenu svojinu zajedno sa radnicima, i na kraju samu sebe.

Autor je filozof i psihoanalitičar