Odgovorna elita prve Jugoslavije

Ona nije nastala odlukom velikih sila, koje, osim SAD, nisu htele da priznaju novu državu sve do trenutka potpisivanja Ugovora u Versaju 28. juna 1919, već željom dela političkih činilaca hrvatskog i slovenačkog naroda i dveju nezavisnih kraljevina, Srbije i Crne Gore. Nova država bila je rezultat pobede Antante u Prvom svetskom ratu i posledično rušenja Habzburške monarhije, ali i ideja vremena – pravu naroda na samostalni razvoj i samoopredeljenje. Sama ideja njenog nastanka – jugoslovenska ideja – bila je znatno starija. Potekla je sredinom 19. veka u krugovima hrvatskih i srpskih intelektualaca, razvila se u prvoj deceniji 20. veka i početkom rata ona se nametnula kao ratni cilj Srbije. Kakva je bila ta ideja, kako je ona trajanjem rata prevedena na politički nivo i kako se ostvarilo ujedinjenje naroda sa prostora gde su živeli Južni Sloveni/Jugosloveni, bila je tema mnogih studija u domaćoj i stranoj istoriografiji. Svoje istraživanje, u knjizi Srpski intelektualci i Jugoslavija, 1918-1929 (Clio, 2018), Branka Prpa počela je od trenutka kad je ta država formalno nastala i opredelila se za analizu stavova i delovanja srpskih intelektualaca, temu koja dosad nije celovito obrađena.

Polazeći od opšteprihvaćenog pojma intelektualac, koji se u ovoj studiji sažima na naučnike, književnike, publiciste i umetnike, od kojih je deo, kraće ili duže, imao i aktivan politički angažman, neminovno se postavlja i pitanje uloge intelektualaca u društvu i njihovih mogućnosti da svojim znanjima i mišljenjem utiču na političke i društvene procese. A jugoslovenstvo je upravo nastalo u krugovima intelektualaca i ono samo po sebi nije bilo precizno definisano; njegovi raznoliki sadržaji često su zavisili od pogleda, porekla i statusa onih koji su o njemu razmišljali. Još manje je pre nastanka države bilo definisano kako će se povezati narodi koji su u prošlosti bili razdvojeni i živeli u različitim civilizacijskim krugovima, sa posebnom istorijom, kulturom, mentalitetom i religijom. Kad je ta država nastala, još dok se nije pravno i teritorijalno konstituisala, počele su rasprave, predlozi i akcije intelektualaca o brojnim problemima koji su se otvorili njenim postojanjem.

U delu knjige naslovljenom Društvo pažljivo je ispitan odnos intelektualaca prema društvu sastavljenom od delova koji nikad do tada nisu zajedno živeli i sa teškim nasleđem prošlosti karakterističnim za nerazvijena agrarna društva evropskog Jugoistoka. Iznenađujući su, a dobro obrazloženi primeri, zastupanja socijalnih prava kao temelja modernih društava, za šta su se zalagali pojedini intelektualci. Ne manje zanimljiv je deo posvećen kulturi, nacionalnoj ili zajedničkoj – jugoslovenskoj, postavljenoj između Istoka i Zapada, koja se u mnogim, posebno ranim, raspravama razumevala kao integrativan faktor povezivanja Srba, Hrvata i Slovenaca, uporedo sa svešću o njenoj tradicionalno izgrađenoj različitosti. Pišući o dilemi povezivanja i integrisanja različitih kulturnih tradicija, Prpa beleži i dileme: „Šta uništiti, a šta ostaviti iz svog nasleđa? Kako se uskladiti sa činjenicom da je višestoletna istorija, u jednom trenutku, prestala postojati? Koje pesme pevati, šta slaviti? Kako iskazati novo vreme, a ostati na starim kulturnim odredištima?“ Kulturni monizam ili kulturni pluralizam bila je jedna od dilema. Paralelno sa tim vodile su se rasprave o slovenskom ili evropskom karakteru buduće jugoslovenske kulture do onih avangardnih mišljenja koja su pledirala da nova jugoslovenska kultura pođe od nule uništavanjem postojećih tradicija.

Nema iole poznatijeg akademika, profesora univerziteta, publiciste ili književnika čija argumentacija nije uključena u ovu knjigu, od Jovana Cvijića, Jovana Žujovića, Slobodana Jovanovića, LJubomira Stojanovića, Milana Grola do Branislava Nušića, Miloša Crnjanskog ili Justina Popovića. Čitaoci će svakako biti iznenađeni u kojoj meri su srpski intelektualci bili moderni u sleđenju najboljih demokratskih principa i u razmatranju svih ključnih pitanja vremena, od kulture do agrarne reforme, od socijalne države do novog i(li) postojećeg nacionalnog identiteta. I koliko su bili spremni da se kritički osvrnu na državu i društvo u kome su živeli i sa kojom su količinom znanja i odgovornosti, ali i entuzijazma, razmišljali o problemima u kojima se nalazila nova država.

Uprkos harizmi, znanju i ugledu, i srpski intelektualci su bili nemoćni u odnosu sa politikom. Iza sebe nisu imali potrebnu partijsku i državnu strukturu i bez obzira koliko su njihova mišljenja bila racionalna a predlozi korisni (a neki bi, možda, doprineli većoj stabilnosti nove države), oni nisu uvažavani. Oni su često probleme videli prema teorijsko zasnovanim idealno tipskim modelima modernih društava. U državi slabo razvijene političke kulture, skoro opšte nerazvijenosti i nepismenosti i tek na pragu demokratskih procesa koje je usvojio savremeni svet, idealizam intelektualaca je bio poništen političkim interesima. Sigurno je među njima bilo i politički naivnih kao i pragmatičnih pojedinaca, ljudi različitih uverenje, ideologija i interesa, te je teško ovu grupu jedinstveno posmatrati. I pri njihovoj oceni treba uzeti u obzir i načelnu autonomiju intelektualaca, koja, uprkos idealizovanom viđenju, zavisi od političkih faktora, birokratskih struktura i finansijske ne/zavisnosti.

Ova knjiga posvećena dilemama oko funkcionisanja države i društva koji su nastali pre jednog veka a nestali u njegovoj poslednjoj četvrtini, otvara i pitanje da li bi ta država bila uspešnija da su uvažena mišljenja nekih od pomenutih mislilaca. Odgovor na to pitanje se ne nudi, niti je to zadatak istoričara, ali se nudi obilje podataka i bogatstvo različitih mišljenja o još uvek otvorenim pitanjima ustrojstva i funkcionisanja te zajednice. Tako posmatrano, ova knjiga je značajan prilog istoriji prve jugoslovenske države, intelektualnoj istoriji tog vremena, kao i biografijama njenih istaknutih intelektualaca. Reč je o klasičnoj i na dokumentima zasnovanoj naučnoj monografiji, čija je osobenost jasno artikulisanje pitanja i izvornost znalački odabranih stavova srpske intelektualne elite toga doba. U godini u kojoj se obeležava vek od nastajanja jugoslovenske države ta osobenost će, uverena sam, dodatno privući čitaoce.