Odisejski put Galipoljskih Srba

O Srbima-Galipoljcima, srpskim seobama, razlozima zbog kojih u srpskoj nauci danas, više od 100 godina posle Jovana Cvijića, nema antropogeografije, za Danas govori urednik edicije „Koreni“ Borisav Čeliković, jedan od ovogodišnjih dobitnika nagrade „Mile Nedeljković“ za najbolju studiju u oblasti srpske folkloristike.

Odakle Srbi na Galipoljskom poluostrvu?

– To je jedna od misterija metanastazičnih kretanja koja su pratila naš narod, koji se selio što zbog traganje za boljim mestima za život, što pod prisilom. U slučaju Galipoljskih Srba, reč je prisilnom premeštanju stanovništva koje su izvršili Turci. Za sada se ne može sa sigurnošću reći odakle su preseljeni na Galipolje – da li s prostora Srema ili šire okoline Velike Morave, ali se svakako to srpsko stanovništvo tamo našlo sredinom 16. veka u nekoliko naselja. Oni sami nisu znali odakle su, mada postoji priča da su iz okoline Jagodine. Prema istraživanjima Alekse Ivića, njihov jezik, koji je još postojao do sredine 20. veka, dok nisu izumrli oni koji su došli s Galipolja, ima svoje korene u kosovsko-resavskom dijalektu. To bi najtačnije moglo da odredi njihovu prapostojbinu, jer su istorijski podaci vrlo šturi. Iako su na Galipolju bili okruženi stanovništvom nesrpskog porekla, drugog jezika i u dobroj meri različite veroispovesti, uspeli su da sačuvaju svoj identitet do početka 20. veka. Ne u potpunosti, ali u selu Bajramič očuvali su se nekih 300 godina, potpuno izolovani od matice. Posle balkanskih ratova preseljeni su u tadašnju Kraljevinu Srbiju – u okolinu Skoplja. Tu su se kratko zadržali, jer su se nezadovoljni novim prostorom vratili na Galipolje. Međutim, u pogromu hrišćana u Turskoj 1922. prisilno su ponovo napustili svoje kuće, a tadašnje vlasti Kraljevine SHS naselile su ih u varošicu Pehčevo.

Da li se zna nešto detaljnije o njihovom životu u Turskoj?

– Osim onog što se našlo u popisima, o njihovoj istoriji do kraja 19. veka mnogo se ne zna. Ono što je za mene fenomen jeste pitanje kako su očuvali svoj identitet na tom prostoru tokom nekoliko stotina godina balkanske istorije i u okruženju tri druga naroda: Turaka, sa kojima se nisu mešali, ukoliko nije došlo do islamizacije, Grka, pod čijom su crkvom bili, i Bugara u susedstvu. Na osnovu onoga što su galipoljski Srbi sačuvali u predanju, jasno je da je bilo nekoliko sela. Pominje se selo Karadža, koje je, međutim, pogrčeno – helenizovano, a verovatno je bilo i bugarizacije dela srpskog stanovništva. Sreća je da su ti popisi sačuvani, ali sa izuzetkom nekoliko naših turkologa, mi nemamo naučnike koji bi time mogli da se bave.

Kakva je njihova sudbina danas u Makedoniji?

– Sredinom avgusta šest dana proveo sam u Pehčevu tragajući za njima. Zanimljivo je da se oni danas svi izjašnjavaju kao Makedonci. Kao i ostalo srpsko stanovništvo u Makedoniji, uglavnom su promenili prezimena, što svedoči i groblje u mestu, gde do 1941. na spomenicima pišu njihova prezimena sa „ić“, kao što je: Stavrović, Pujović, Kostović. Došlo je i do mešovitih brakova, a znatno su se raselili i u talasu današnjih migracionih seoba, tako da ih ima verovatno širom Makedonije i sveta. Zato je teško precizno reći koliko ih danas ima. Prema mojim procenama, svakako nekoliko stotina.

Kako objašnjavate da su Galipoljski Srbi tokom 300 godina u tuskom carstvu uspeli da sačuvaju identitet, a da su po povratku u postojbinu za manje od jednog veka sada asimilovani u Makedoniji?

– To je pitanje vremena u kome živimo. Ne zna se da li bi sačuvali svoj identitet i u Turskoj u vremenu 20. i početka 21. veka. U Makedoniji promena identiteta nije bila direktno prisilna, ali sigurno je da manjinci, da bi njihov položaj u određenom društvu bio potpuno ravnopravan, teže da se identifikuju sa tim društvom. U Makedoniji je to bilo izraženije nego u drugim republikama bivše jugoslovenske države pre svega zbog pitanja nacije, a potom i zbog pitanja crkve. Kontraprimer u odnosu na Galipoljske Srbe jesu Srbi u Ukrajini, koji su se sredinom 18. veka preselili na prostor tadašnjeg Ruskog carstva. Iako su se naselili u kompaktnim celinama, već u drugoj generaciji tu Srba nije bilo, oni su postali Rusi. Osećali su se kao kod svojih i postali svoji Rusi. Na prostoru Turske toga nije bilo, mada mislim da se i pitanje islamizacije kod nas često jednostrano posmatra. Iako se tvrdi da je vršena pod prisilom, vreme će pokazati da su tu ipak prevagnuli materijalni i egzistencijalni interesi ili prosto linija manjeg otpora.

Treba li nam danas antropogeografija

Jovan Cvijić je pre više od jednog veka započeo veliki naučni poduhvat antropogeografskog istraživanja srpskih zemalja. Gde je srpska antropogeografija danas?

– Antropogeografija se kao nauka nije formirala. Ta zamisao Jovana Cvijića bila je interdisciplinarna – sažimanje znanja više društvenih nauka toga doba. Tada su se antropogeografijom bavili etnolozi, geografi, pomalo i istoričari, pa čak i lingvisti, ali profilisanjem ovih nauka došlo je do proučavanja samo određenih tokova. Antropogeografija traži interdisciplinarno proučavanje tima naučnika ili jednog koji je spreman da usvoji sva ta znanja. Zato je nama cilj da objavimo sve studije koje su objavljene u Srpskom etnografskom zborniku Srpske kraljevske akademije, kao i one iz u drugih publikacija, koje su utemeljene na istraživačkim uputstvima Jovana Cvijića.

Ima onih koji smatraju da ove studije ne treba preštampavati, jer su zastarele. One to jesu, ako gledamo iz ugla metodologije nauke 21. veka. Ali, treba da znamo da iz njih crpimo one podatke koje ne možemo crpiti ni na jednom drugom mestu, jer je u njima zabeleženo predanje, koje je u tom trenutku bilo živo u tim sredinama. Biblioteka „Koreni“ treba na jednom mestu da sakupiti sve izvore za čitav nekadašnji srpski etnički prostor na kome je srpsko stanovništvo poslednja tri stoleća živelo.