Svetski dan mira, u Novom Pazaru, obeležen je juče javnim časom o stradanju novopazarskih Jevreja, kojem su prisustvovali učenici osnovnih i srednjih škola.
Javni čas je održan na jevrejskom groblju, u naselju Potok, jedinom tragu, da je u ovom gradu živela jevrejska zajednica.
O životu i stradanju novopazarskih Jevreja u Drugom svetskom ratu govorili su arheolog Vladan Vidosavljević, istoričarka umetnosti Jasmina Fortić, predstavnik Saveza antifašista Srbije Aleksandar Kras, novopazarski gradonačelnik Nihat Biševac, ambasadorka Nemačke Anke Konrad i izvršni direktor nevladine organizacije Akademska inicijativa „Forum 10“ Fahrudin Kladničanin.
Nemačka ambasadorka je sa tog skupa poručila: „Nikad više“.
Kladničanin, čija je organizacija bila organizator događaja, kaže da je javni čas „bila prilika da učenici osnovnih i srednjih škola saznaju više o jevrejskoj zajednici, koja je u Novom Pazaru živela do 1942.godine“.
– Jevrejsko groblje je nepokretno kulturno dobro, koje sada jedino svedoči o postojanju i životu Jevreja u ovom gradu. Veoma nam je važno, što su mladi imali priliku da vide, nauče i suoče se sa istorijskih činjenicama – naglašava izvršni direktor Akademske inicijative „Forum 10“ i dodaje da je javni čas istorije održan u okviru Interkulturalne platforme za mlade, koju podržavaju Ministarstvo kulture i i gradska uprava Novog Pazara i da je „prvi u istoriji grada posvecen stradanju jevrejske zajednice”.
Ova nevladina organizacija je 2017. pokrenula inicijativu za obnovu groblja, a prihvatile su je lokalne i republičke vlasti.
Prostor je sada potpuno uređen i obnovljen, a decenijama je bio na meti privatnih investitora za izgradnju kuća i pomeranju granica groblja.
Lokacija je sada ograđena i njena unutrašnjost sređena, uz obnovu dvadesetak nadgrobnih spomenika. Kada je groblje sređivano, rečeno je da će u centralnom delu biti napravljen spomenik svim Jevrejima, koji su nekada živeli u ovom gradu. Inače, na tom groblju su sahranjivani svi koji su pripadali Jevrejskoj opštini Novi Pazar.
Jevrejsko groblje je jedan od poslednjih tragova materijalne kulture jevrejske zajednica koja je u ovom gradu postojala skoro 300 godina, sve do Drugog svetskog rata. Pre tog rata, u ovom gradu, je živelo oko 300 Jevreja, koji su tada činili značajan deo stanovništva.
Nakon genocida koji je izvršen u Drugom svetskom ratu, na tu zajednicu podseća samo groblje, koje se prostire na 18,26 ari. Na nadgrobnim spomenicima nalaze se natpisi, ali su vidljivi i dekorativni stilski elementi.
Prvi zapisi o životu Jevreja u ovom gradu datiraju iz 1776. godine. Podaci govore da su bili sefardi i da su u ove krajeve došli iz Sarajeva.
Putopisac Ruso zabeležio je da ih je 1866. godine ovde živelo oko 200. Najbogatiji bio je Samuel Konforti poznatiji kao Sumbuliko. Bio je trgovac i bankar.
Osnovao je Novopazarsku banku, koja je u narodu bila poznata pod imenom Jevrejska banka. Njegova kuća nalazila se u centru grada, a pored nje bila je Sinagoga, koja je bila centar religioznog, obrazovnog i društvenog života Jevreja.
Uporedo sa izgradnjom sinagoge izgrađen je i most na reci Raški, koji je povezivao centar grada sa sadašnjom Starom čaršijom. Za vreme Drugog svetskog rata nemačka policija prvo je demolirala Sinagogu i spalili su i bacili u reku Rašku matične knjige rođenih, venčanih i umrlih i celokupnu arhivu Jevrejske opštine. Nameštaj su preneli u svoje prostorije. Jevrejsku imovinu u Novom Pazaru, za vreme tog rata, koristili su albanski organi vlasti, koji su u Sinagogu smestili izbeglice iz Bosne.
Posle Drugog svetskog rata Sinagogu i zgradu jevrjeske opštine, koristile su nove vlasti za policiju, a kasnije Ugostiteljsko preduzeće “Lipa”, te prostorije, koristilo je za svoj vešeraj.
Sve je trajalo do 1979. godine, kada je Novi Pazar zahvatila velika poplava i zgrada Sinagoge je nestala.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
