Olga Popović Obradović -Istoričar kao suvremenik

Dva koncepta srpske države, narodna, zasnovana na samoupravi i moderna, na vladavini prava. Dva pola srpske istorijske kontroverze kakva ili kolika država. Paralelno i ravnopravno je istraživala i jedno i drugo shvatanje, i jedan i drugi koncept, i jedan i drugi pol kontroverze. Bez rezultata do kojih je ona došla ne može se, kao što je već rečeno, napisati istorija Srbije na kraju i na početku XX veka. Ali, ti rezultati su poslužili Olgi Popović Obradović i kao ključ za razumevanje tragičnog kraja jugoslovenske države. U tom smislu, njen celokupan rad, bez obzira na formu (studije, rasprave, članci, prikazi, učešće u dokumentarnom filmu ili na tribini), predstavlja jedinstven intelektualni napor, koji je podsticala retko jaka strast razumevanja i prošlosti i sadašnjosti.

U srpskoj intelektualnoj eliti, posebno u akademskoj zajednici, na kraju XX veka, malo je bilo ličnosti koje se nisu angažovale u političkom životu. To su pojedinci među kojima je i Olga Popović Obradović. Na podjednakoj udaljenosti i od režima, koji nikada nije personalizovala, i od opozicije, u kojoj je nalazila važnog činioca u razbijanju višedecenijskog monopartijskog sistema, ali ne i alternativu državnom programu na delu, ona, međutim, nije bila pasivna. Naprotiv, njen isključivo profesionalni angažman ispunjavao je, intelektualno i moralno, a posredno i politički, onu marginu koja je sprečila da vladajuće shvatanje srpskog nacionalnog interesa postane i totalno.

Godine krize jugoslovenske države, čije je ne samo početke nego i ishod nazirala u ranim sedamdesetim godinama prošloga veka, kada je u Srbiji poražen koncept moderne države; zatim, godine antibirokratske revolucije u Srbiji, oko čijeg je cilja – prekomponovanje jugoslovenske države, tj. napuštanje konsenzualnog Ustava od 1974. kao njene osnove – postignut sporazum intelektualne, verske, političke i vojne elite, i ostvareno jedinstvo sa masama; najzad godine ratova koji su, posle neuspelog pokušaja recentralizacije i majorizacije Jugoslavije („moderna federacija“, „jedan čovek jedan glas“), vođeni za uspostavljanje granica etničke srpske države – Olga Popović Obradović je provela u radu na svojoj doktorskoj tezi. Naizgled zaklonjena tim radom od događaja, ona je zapravo dolazila do ključa u kome će te događaje tumačiti. Vrlo brzo posle odbrane doktorske teze, precizirala je svoje stanovište sa koga je, kao istoričar države i prava, posmatrala događaje čiji je savremenik bila.

Trebalo je, pre svega, odoleti iskušenju vremena i objašnjenje za dramatični raspad jugoslovenske države i slom Srbije na kraju XX veka ne tražiti samo u pedesetogodišnjem komunističkom razdoblju. Olgi Popović Obradović je, kao retko kome i ne samo u srpskoj istoriografiji, to polazilo za rukom. Iz dva razloga. Prvo, ona je srpski slučaj posmatrala u istorijskom, socijalnom i kulturnom kontekstu balkanskih naroda. Drugo, i sam komunistički poredak situirala je u taj kontekst. Analitički odnos pretpostavila je dominantnom političkom odnosu: na taj način razložila je komunistički poredak na tendencije koje su unutar njega postojale.

Balkanski narodi imaju zajedničke karakteristike koje im nisu dopustile da do kraja XX veka izrastu „u moderne nacije“, već su ih gurale na „rub civilizacije“. NJihovi nacionalni projekti, odnosno državni programi „polazili su od imaginarne prošlosti, od mitova, držeći ih stalno u sukobu sa stvarnošću“. Naime, nacionalno jedinstvo shvaćeno kao državno ujedinjenje identifikovano je kao nacionalni interes, a veličina državne teritorije i granice postale su opsesija intelektualnih i političkih elita. Kako su istorijske okolnosti na Balkanu učinile da svaka nacija izlazi izvan granica matične nacije, pomenuto shvatanje nacionalnog interesa dovodi u pitanje granice postojećih država. Tako, pripreme za rat i ratovi postaju trajno stanje na Balkanu, koje je u dubokoj protivrečnosti sa idejom moderne države i liberalne demokratije. Na kraju XX veka, zabluda o etničkoj državi na Balkanu dobila je najviši izraz u srpskom iskustvu: „Pokazalo se da je preovlađujuća svest srpskog naroda duboko arhaična, da njome dominira agrarno-kolektivistički mentalitet sa izrazito autoritarnom političkom kulturom, indiferentnost prema individualnim pravima i slobodama, netolerancija prema drugom i drugačijem i iznad svega strah od modernizacije.“ Ponovo je ujedinjenje svih Srba u jednu državu pretpostavljeno unutrašnjem razvitku Srbije. Ponovo su oživljeni mitovi: mit o Kosovu, izvornom demokratizmu srpskog naroda i njegove državne ideje, koji su nespojivi sa komunizmom, o srpskom narodu kao objektu zavere i žrtvi. Na toj osnovi je, osamdesetih godina prošlog veka, otvoreno srpsko pitanje u formi alternative: ili prestruktuiranje federacije na bazi većinske demokratije, što je značilo odbacivanje Ustava od 1974, ili raspad jugoslovenske države, uz nove granice. Na delu je zapravo bio izbor između dva shvatanja srpskog nacionalnog interesa, dva koncepta države: narodna ili moderna država.

Na temelju svojih znanja o ustavnom pitanju u Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca, odnosno Kraljevini Jugoslaviji, Olga Popović Obradović je podsećala da je federativna formula bila jedina racionalna ideja, pretpostavka kompleksnih, multietničkih društava. Ta je formula i dovela komuniste na vlast; iz nje su proizašle republičke granice, koje je rat tragično potvrdio. Latentni otpor složenoj državi u Srbiji postaje otvoren kada je komunistički poredak izgubio legitimacijski osnov.

Godišnjica 

Na današnji dan, 28. januara 2006. godine preminula je istoričarka Olga Popović Obradović. Tim povodom Danas objavljuje odlomak o liku i delu ove istaknute intelektualke Druge Srbije iz knjige Latinke Perović „Dominantna i neželjena elita“