Opojni zov sirena moći i akademska zajednica

Malo ko je u nas, međutim, jasno uočio negativnu stranu takvog razvoja događaja – znatno osiromašenje kritičkog potencijala našeg javnog mnjenja čije jezgro čine upravo intelektualci. Naime, nezavisno od motiva i želja naših intelektualaca, oni su nužno, postavši političari, prestali da budu intelektualci.

Pošto je najviši cilj stranaka, prirodno, dolazak na vlast i održavanje na njoj, njima nije strana jezuitska deviza „cilj opravdava sredstvo“ i one se ne bi libile da je u punoj meri praktikuju, ukoliko ih u tome ne bi ograničavao ustavno-pravni poredak. Ako se u ime postizanja najvišeg stranačkog cilja na perfidan način izigravaju određeni opšteprihvaćeni moralni i pravni principi, tome se unutar stranaka gleda „kroz prste“. Opravdanje za to nalazi se u stavu da su i suparničke stranke tome sklone, te da je onaj ko se u takvom kontekstu pridržava propisanih pravila igre kao „pijan plota“, osuđen da uvek bude na gubitku.

Pošto stranke, da bi došle na vlast ili se održavale na njoj, moraju nastojati da pridobiju što veći procenat biračkog tela, njima u prvom planu nisu kruta principijelnost, doslednost i nepristrasnost već elastični politički pragmatizam, tj. prilagođavanje do određene mere raspoloženju biračkog tela, uz pomoć političke demagogije.

Unutarstranačka „tribalistička“ logika (štiti svoga dokle god je to moguće!) prisutna je, naravno, i u razvijenim zapadnim demokratijama. Retki su slučajevi da su inicijalni impulsi za razotkrivanje različitih neregularnih pojava u nekoj stranci potekli iz same te stranke, osim ukoliko je ona pocepana na međusobno nepomirljive frakcije. Stranačko rukovodstvo biva spremno da žigoše amoralno i pravno kažnjivo ponašanje u svojim redovima tek ukoliko je „priterano uza zid“ širokim pritiscima javnog mnjenja i medija ili ukoliko je dovedeno pred svršen čin akcijama od vlasti nezavisnog pravosuđa. Drugim rečima, u razvijenim političkim demokratijama teži se postavljanju sistemsko-institucionalnih ograničenja stranačkoj samovolji. Međutim, u nas se nije daleko odmaklo u tom pravcu, između ostalog i zbog uključenosti velikog broja intelektualaca u stranački život.

Dok se u pravnim državama nastoji da politička pragmatika bude ograničena formalnim pravilima igre, dotle je u surogatu pravne države kakva je naša, izvršna vlast u poziciji da u velikoj meri po svojoj volji postavlja i tumači formalna pravila igre. U situaciji u kojoj je uloga pravosuđa i ustavnog suda marginalizovana i instrumentalizovana, skupštinska većina može izglasati da je „crno“ „belo“ i da se to tretira kao legalno donesena odluka. To je, poznati fenomen „tiranije većine“ unutar parlamentarnog sistema u kojem je princip legitimiteta potisnuo princip legaliteta.

Ako je neposredni angažman političara nužno prožet ideološkom pristrasnošću, jer oni pre svega zastupaju interese svoje stranke, eminentni intelektualni angažman, u modernom pluralističkom svetu, nije primarno ideološko-politički. Naravno da se i svaki intelektualac može zalagati za vlastiti pogled na svet, za ovu ili onu političku orijentaciju, ali se u tom slučaju njegov angažman u kvalitativnom smislu ne razlikuje od aktivnog političkog angažmana bilo kog građanina koji se opredeljuje za neku od postojećih ideološko-političkih alternativa. Ono što intelektualce u današnjem svetu izdvaja od drugih javnih delatnika jeste njihov angažman u borbi protiv kršenja čisto formalnih i univerzalnih principa na kojima počiva pluralistički svet: pravo na slobodu govora i udruživanja, pravo na ispoljavanje građanske neposlušnosti, pravo na slobodu izbora između različitih ideoloških i kulturnih opcija i slično. U okviru takvog angažmana, intelektualci ne favorizuju nijedan pogled na svet, već pridaju jednaki legalitet svakom pogledu na svet ukoliko on ne ugrožava same principe na kojima počiva pluralizam pogleda na svet. Drugim rečima, primarna funkcija današnjeg javnog intelektualca u svetu jeste njegovo beskompromisno insistiranje na uspostavljanju i poštovanju formalnih uslova pod kojima je moguće ne samo legalno kanalisano nadmetanje različitih stranaka u borbi za vlast, već i širenje kritički usmerenog javnog mnjenja koje će biti brana samovolji bilo koje vlasti. Stoga intelektualac, ukoliko zaista hoće da bude tretiran kao kritički intelektualac, ne može istovremeno da bude aktivno uključen u neposrednu politiku.

Jedan od ključnih problema koji su bili na delu posle petog oktobra sastojao se upravo u tome što je najveći broj naših intelektualaca bio integrisan u neposrednu politiku, tako da nije postojala mogućnost uspostavljanja intelektualnog fronta koji bi bio okosnica stvaranja široke i snažne slobodne javnosti, kritički usmerene prema pokušajima da se marginalizuje princip legaliteta zarad ostvarivanja dominacije izvršne vlasti. Simpatizeri intelekualiziranih stranaka očekivali su da će njihovi lideri, upravo zato što su ranije bili kritički intelektualci, težiti ostvarivanju visokih moralnih i pravnih principa za koje su se nekad, dok nisu postali političari, zalagali. Međutim, pošto takvi principi, po samoj svojoj prirodi, ograničavaju samu političku moć i mogućnost samostalnoga političkoga manevra, bivši intelektualci, našavši se u ulozi političara, veoma brzo su shvatili da bi ustavno-pravno ustoličenje takvih principa vodilo krunjenju njihovog autoriteta kao javnih arbitara, tj. njihove naredbodavne snage. Rečita potvrda ove ocene nalazi se u činjenici da je Zoran Đinđić (koji se, kao vrstan poznavalac filozofije prava, ranije u svojstvu intelektualca zalagao za beskompromisno uvođenje pravne države u Srbiju), bio rezolutno protiv održavanja ustavotvorne skupštine na kojoj bi samo za tu svrhu izabrani delagati doneli predlog ustava, koji u tom slučaju ne bi na sebi nosio žig ni vlasti ni opozicije . Dakle, on se protivio proceduri na osnovu koje su doneti ustavi u velikom broju danas najrazvijenijih liberalnih demokratija. Ali tome se ne treba čuditi, jer prelazak iz jedne društvene uloge u drugu, implicira i priklanjanje drugačijem koncepcijskom pristupu. Oni koji su sa distance kritikovali političare, sada su se našli u poziciji ovih poslednjih. Primera radi, da nisu kojim slučajem postali ključni politički akteri, naši intelektualci ne bi imali afirmativan odnos prema onome, sada već čuvenom antidemokratskom zakonu o medijima, niti bi odobravali postojeću zvaničnu proceduru po kojoj se postavljaju čelni ljudi u pravosuđu, na javnom servisu ili u javnim preduzećima.

Usled naznačenoga, nužni uslov za uspravljanje posrnule Srbije jeste uspravljanje njene posrnule intelektualne zajednice, tj. njeno izrastanje u snažnog društvenog subjekta koji će biti autonoman u odnosu na političku sferu. Naravno, u pluralističkom svetu, temelj takve jedne zajednice ne može biti nijedan ideološko-politički, kulturološki ili teorijski pogled na svet, jer se u vezi sa takvim koncepcijama ne može postići iole širi konsenzus unutar nje. NJen temelj može biti samo spremnost za borbu za uspostavljanje, učvršćivanje i produbljivanje čisto formalnih i univerzalnih principa na kojima počiva pluralizam, jer je u vezi sa tim principima moguće ostvariti široki konsenzus. U sprezi sa medijima, kao drugim osnovnim stubom kritičkog javnog mnjenja, intelektualna zajednica bi mogla da delotvorno širi svest među građanima da je konstituisanje pravne države u punom smislu te reči uslov bez kojeg ne može biti efikasne ekonomije, kao ni uspešne borbe protiv sveprisutne korupcije i organizovanog kriminala. Normalna i poželjna argumentativna borba unutar intelektualne zajednice između njenih struja različitih teorijskih i političkih orijentacija ne bi smela da se pretvori u nepomirljive krstaške ratove koji, po samoj svojoj prirodi, isključuju i minimum solidarnosti između njih. Taj minimum solidarnosti mogao bi se ilustrovati sledećim primerom: svaka od teorijskih struja morala bi javno protestovati ukoliko bi recimo došlo do rušenja sajta Peščanika ili do onemogućavanja rada ove orijentacije na neki drugi način; naravno, važi i obrnuto: intelektualci okupljeni oko Peščanika morali bi javno protestovati protiv svakog nelegalnog onemogućavanja javnog delovanja bilo koje teorijske i političke opcije. Samo takav način reagovanja predstavlja pouzdano svedočanstvo da su date opcije za pluralizam i za slobodnu kritičku javnost. Borba za vladavinu prava i za slobodu medija jedini je način da se uspostavi kompaktnost intelektualne zajednice, a time i snaga njenog uticaja na društveno-politički život. (Tekst se objavljuje uz redakcijska kraćenja.)

Autor je direktor Međunarodne filozofske škole Felix Romuliana