Ova godina računa se kao dvadesetogodišnjica raspada komunističke vlasti u Evropi. Kao kraj društveno-političkog sistema koji od 1945. vlada u Istočnoj Evropi, pod moćnom dominacijom Sovjetskog Saveza, gde je vladao od 1917. Ironično je da je ta dominacija nedostajala samo u zemljama poput Jugoslavije, i kasnije Albanije, gde su komunisti, kao u Sovjetskom Savezu, došli do vlasti svojom vlastitom borbom. Moglo bi se raspravljati i o slučaju Čehoslovačke gde su komunisti preuzeli vlast u puču 1948, ali nastavak te vlasti u Čehoslovačkoj, Mađarskoj, Bugarskoj, Rumuniji, Istočnoj Nemačkoj, Poljskoj i u baltičkim državama – Litvaniji, Letoniji i Estoniji, zavisio je od sovjetske podrške i sovjetskih oružanih snaga.
Šta je bio taj sistem? Do dana današnjeg velike su teoretske rasprave o tome. Da li su u pitanju razne forme socijalizma (sa i češće bez ljudskog lica), totalitarizma, autoritarizma, državnog kapitalizma: jedna stvar je, međutim, jasna – te države bile su deo sovjetske imperije. Žrtve jednog modernog, ali i teškog imperijalizma. Ta dominacija vrlo brzo je počela da izaziva lokalne otpore. Prvo kod intelekualaca, a kasnije i sve oštrije kod radnika. Počeci su u 1951. u Berlinu, pa kasnije u Poljskoj, Čehoslovačkoj i Mađarskoj. Ti otpori, u najmanju ruku propagando, podržani su od suprotstavljenog imperijalističkog zaspadnog bloka, predvođenog Sjedinjenim Američkim Državama i njezinim vojim savezom – NATO, ali i ostacima crkava, pre svega katoličke.
Pored toga, sve su te zemlje imale, manje ili više, važnu emigraciju, koja je veoma brzo stigla pod okrilje SAD, ili desnih stranaka i vlada u Evropi i Latinskoj Americi. Leve i demokratske opozicije skoro da nije bilo, ni domaće niti u emigraciji. To je skoro fatalno oslabilo mogućnosti da stari autoritarni neefikasni sistemi budu zamenjeni efektivnom demokratskom vlašću, i što je još i mnogo važnije, demokratskom, političkom kulturom. Novom svakako, pošto u mnogima od tih država stare i nije bilo. Pod komunistima sve pojave potencijalne demokratske opozicije bile su surovo proganjane. A sa izuzetkom Češke, te države i društva bile su po pravilu autoritarne, sa jakim desničarskim, šovinističkim, nekada i fašističkim pokretima, kao i prilično korumpirane, i pre samog dolaska komunista na vlast. „Restauracija“ tolerantne demokatije niti je bila moguća, niti, uzimajući u obzir političku kulturu, popularna. Primitivni nacionalizam, pseudoreligioznost, rasizam – čak i u Češkoj protiv Roma i manjina – i glupa vera u neku magiju tržišne privrede i primitivnog kapitalizma kao ključa za brzi razvoj i demokratizaciju, pokazali su se kao neplodno tlo za demokratiju. Pritisak Zapada, doduše, stvorio je nekakve kopije parlamentarizma i nekakvog civilnog društva, ali kao neubedljive blede kopije originala.
Sve to malo podseća na jednu Srbiju spočetka dvadesetog veka, kada su poslanici opozicije tražili da njena skupština bude kao engleski parlament, na šta je Nikola Pašić odgovorio: „Kakvi ste vi Englezi, takav vam je i parlament“. Taj period kojim se hvale nacionalisti, kao primerom srpske demokratske tradicije, bio je period kada je skupština mogla baš o svemu da raspravlja, sem o vojnom budžetu, koji je kao i vojska pod dominacijom Crne ruke bio nedodirljiv.
Druge istočnoevropske zemlje imale su još ambivalentniju tradiciju na koju bi se mogle pozvati. Bugarska sa svojim stalnim oficirskim zaverama i savezom sa Hitlerovom Nemačkom, Rumunija sa fašističkom Gvozdenom gardom, i savezom sa Osovinom, Mađarska, takođe. Poljska, doduše, nije bila sa nacističkom Nemačkom, ali je zato imala strašne antijevrejske pogrome, čak i posle Drugog svestkog rata. Da ne govorimo o ljotićevcima i nedićevcima u Srbiji, i onom delu četnika koji su se rame uz rame, sa Italijanima, ustašama i Nemcima, borili na Neretvi i Sutjesci. Još bizarnija je nostalgija za nekim monahizmom u toj istoj Srbiji, koja je ubila Karađorđa, isterala Miloša Obrenovića, ubila Mihaila, isterala Aleksandra Karađorđevića, pa Milana Obrenovića, ubila Aleksandra Obrenovića, i, doduše, uz pomoć IMRO i ustaša, dala ubiti Aleksanda, a njegovog sina, Petra malog, oterala da umre od alkohola u inostranstvu. Ustašo-nostalgija u Hrvaskoj, kao i njezin težak klerikalizam, korupcija i kult stvarnih i još više lažnih branitelja, još uvek je kočnica demokratskom razvoju, a i stvarnim manjiskim pravima.
U današnjoj stvarnosti, da ironoja bude još veća, bivše komunističke partije, po pravilu su bolje od novostvorenih seljačkih, liberalnih i tzv. demokratskih partija (npr. DSS u Srbiji ili HDZ u Hrvatskoj). Bolje su oko pitanja tolerancije, demokratije, ljudskih prava, a i što je najvažnije, ekonomske pravičnosti. Nevladine organizacije, nažalost, po pravilu su male i veoma elitističke, sa malim uticajem na popularnu političku kulturu. Ta kultura, zaražena provincijalizmom, šovinizmom i pohlepom za potrošačkim dobrima, pod velikim je uticajem masovnih media, pre svega televizije i crkve, koje su u celom regionu izuzetno desno orijentisane i primitivne. Ta popularna i tradicionalna kultura zadržala je glavna obeležja surovog patrijarhalizma. Prava žena, na primer, znatno su lošija nego što su bila i pod etatističkim socijalizmom, a ni onda baš nisu bila zavidna. Sve to ukazuje na činjenicu da će borba za ljudsko društvo, pravičnost i demokratiju biti duga, veoma duga i teška. Ali, bez te borbe, i to bez organizovane borbe, ne možemo ni stići u društo dostojno čoveka.
Autor je Profesor emeritus Univerziteta grada Njujorka, počasni predsednik Demokratskih socijalista Amerike (DSA) i predsednik Udruge za tranziciju ka demokratiji (ToD) u Hrvatskoj
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
