Osam vekova istorije SPC u slici i reči

… predstavlja temelj srpskog kulturnog identiteta“, izdavačka kuća „Data Status“ objavila je monografiju „Srpska pravoslavna crkva – Osam vekova istorije u slici i reči“. Povod je 800 godina autokefalnosti SPC i to je jedino izdanje o ovom jubileju koje se do sada pojavilo u Srbiji.

– Odlučili smo da istoriju ispisanu perom savesnih i darovitih istraživača, poput Dimitrija Ruvarca, Dušana Popovića, Radoslava Grujića, Đoke Slijepčevića i drugih, ponovo objavimo u konciznoj formi, izvedenoj kroz interpretaciju moderne nauke i praćenoj velikim brojem kvalitetnih i retkih likovnih priloga, koji bi čitalačkoj mašti pružili dodatni podsticaj za traženje novih odgovora na večite duhovne i egzistencijalne teme. Na knjizi smo blisko sarađivali sa SPC, gde su nam pružili presudnu stručnu podršku – kaže za Danas Srđan Ercegan, urednik i jedan od autora ovog izdanja u kome je enciklopedijski, sistematično i hronološki prikazana istorija SPC u slici i reči, uz opremu knjige dostojnu jubileja SPC.

Konceptualno, sadržaj monografije podeljen je po vekovima, ne računajući uvod o predistoriji stvaranja samostalne Srpske crkve, a svaki od vekova obrađen je po obrascu – važni istorijski događaji, ličnosti i kultura određenog doba, čime se ističe suštinska ulogu i značaj SPC u duhovnom i kulturnom identitetu srpskog naroda. Posebno je dragoceno što su u knjizi sakupljene biografije svih srpskih arhiepiskopa i patrijaraha – od svetog Save do današnjeg patrijarha Irineja.

– Pravoslavna crkva je ne samo najstarija institucija u Srbiji, već predstavlja i jedinu konstantu njene istorije. Nakon pada srednjovekovne države, u vekovima kada su Srbi bili podanici Osmanske i Habzburške carevine, Crkva je bila isključivi izvor njihovog identiteta, pod čijim okriljem se razvijao i kompletan kulturni život. U 18. i 19. veku, pravoslavni jerarsi bili su osnivači prvih bolnica, štedionica, biblioteka i prosvetnih ustanova. Simpatičan je podatak da je prvi Srbin koji je koristio i posedovao četkicu za zube bio karlovački mitropolit Vikentije Jovanović. Uostalom, koren same reči „kultura“ je latinski izraz „cultus“, koji označava religiozne obrede i služenje božanstvu, oko koga se, vremenom, natalože druge materijalne i duhovne vrednosti, znanja i ostvarenja, formirajući kulturni ambijent određene grupe ljudi. U slučaju Srbije, van svake sumnje, tu ulogu je odigrala SPC – ističe sagovornik našeg lista.

Uvodni tekst govori o Srbima i hrišćanstvu do 1219. i ulozi Vizantije u formiranju srpskog srednjovekovnog poimanja sveta. Srđan Ercegan podseća da je „srednjovekovna Srbija je u 9. veku nastala pod senkom Vizantijske carevine, a i kasnije je bila deo vizantijskog komonvelta“. Tokom proteklih vekova, crkvenu i državnu istoriju Srbije, kako svedoči i ova monografija, obeležila su dva kulta – Svetog Save i kneza Lazara.

– Sveti Sava je doslovno pokretač te velike istorije. Sa veličanstvenom duhovnom snagom, ali i retkim diplomatskim taktom, on je stvorio instituciju koja će, uprkos divljim istorijskim burama, trajati u narednih 800 godina, polako gradeći autentičnu kulturu jednog evropskog naroda. Crkva, koju je on utemeljio, svedočila je rađanju i umiranju mnogih moćnih država, da ne spominjemo druge ustanove i osvanula je u 21. veku, kao i dalje vitalna i ugledna organizacija. Nasuprot tome, knez Lazar je simbol kraha srednjovekovne države i propasti društva koje je stvorila dinastija Nemanjića, ali i simbol herojskog otpora, žudnje za slobodom i podnošenja najviše žrtve. Pobeda Svetog Save i poraz Svetog kneza Lazara, kako bi psiholozi rekli, načinili su od njih prave totemske figure srpskog istorijskog pamćenja, koji u vernicima bude asocijacije na jevanđelsko svedočenje ovaploćenja i golgotskih stradanja, nakon kojih neizostavno dolazi vaskrsenje – ističe Srđan Ercegan.

Na pitanje da li je srpska crkvena umetnost u najvećoj meri važan, ako ne i glavni istorijski izvor, posebno u doba Nemanjića, Ercegan odgovara da takva tvrdnja nije u potpunosti ispravna, jer „pored žitija iz tog perioda, savremeni istoričari u značajnoj meri koriste i izvore grčke i latinske provenijencije“. On napominje da „sakralna umetnost, ipak, verno oslikava stanje duha tog vremena i dočarava budućim generacijama, ne samo važne uticaje koji su na srpsku kulturu vršeni sa istoka i zapada, već i dinastičke odnose, kao i ukupne političke prilike u državi Nemanjića“.

– Vizuelni prikaz uvek predstavlja veoma važno svedočanstvo. U crkvi Svetog Ahilija u Arilju, pored kralja Dragutina, naslikana je i njegova supruga Katelina, što je jedan od samo tri sačuvana savremena portreta ugarskih princeza – ističe Ercegan, koji upitanost da li je ova monografija konačno „pomirila“ vizantiju i barok u srpskoj crkvenoj umetnosti razrešava objašnjenjem da je želja autora ovog izdanja da „naglase čitavu lepezu različitih načina na koji su, tokom osam vekova postojanja Srpske crkve, umetnici doživljavali pravoslavne istine“.

– Uobičajeno je shvatanje da između vizantijske uzdržanosti i barokne razneženosti postoje nepremostivi antagonizmi. S jedne strane, vizantijsko stvaralaštvo veliča se kao jedini likovni izraz koji je u skladu sa kanonima Pravoslavne crkve, dok se prema baroknoj umetnosti grade rezerve, pre svega zbog njenih protivreformatskih, isusovačkih korena. Od svojih početaka, Crkva je bila živ organizam, koji svoje religiozne potrebe zadovoljava u datim istorijskim okolnostima, tako da evolucija sakralne umetnosti upućuje na vitalnost i kreativnost jedne dinamične kulture – kaže Srđan Ercegan.

Jedno od poglavlja ima provokativan i čak, u srpskom postkomunističkom društvu aktuelan naslov „Izazov građanske pobožnosti“. Šta se iz toga krije, obrazlaže Danasov sagovornik:

– Zbog gubitka državnosti, ali i činjenice da je Crkva vekovima delovala u polufeudalnim, inovernim državama, koje su na Srbe uglavnom gledale, ne kao na teritorijalnu, već versku zajednicu, njeni predstojatelji su svoju jurisdikciju proširili i na politički život svojih vernika. Pored svih pokušaja da se mitropolitova vlast ograniči tokom 18. i početkom 19. veka, dakle za vreme prosvetiteljskih pokreta i uzleta građanskog staleža, energičniji arhijereji upravljali su svojim stadom na prilično suveren način. Tako narodno-crkveni sabori, kao najviša instanca srpskog političkog, crkvenog i kulturnog života, u 19. veku počinju da liče na bučnu arenu za borbu političkih stranaka protiv svetovnog uticaja jerarhije. Najuspešniju teokratiju Srpska crkva je ostvarila u Crnoj Gori, gde se na čelu države nalazila prava prvosveštenička dinastija. Potpunu centralizaciju vlasti u Crnoj Gori izvršio je Petar II Petrović NJegoš, sa takvim uspehom da je njegov naslednik Danilo, odlučio da ostane samo sekularni poglavar, dok je na mitropolitski presto postavio adekvatnu duhovnu ličnost sa kojom nije bio u srodstvu – kaže Ercegan.

Poslednje poglavlje je najkraće i u njemu nema mnogo detalja o stradanju SPC u dva svetska rata, dok je pogrom na Kosovu i Metohiji pod protektoratom UN posle NATO bombardovanja 1999. izostavljen. Ercegan, pak, smatra da su autori „u dovoljnoj meri naglasili mučeništvo pravoslavnog sveštenstva i njihovih vernika tokom dva svetska rata, ali i tokom teške marginalizacije svih oblika religioznosti pod komunističkim režimom“.

– Strahoviti zločini na ovim prostorima nisu incident vezan isključivo za Drugi svetski rat i predstavljaju jedno od važnih svojstava „groznog, mutnog bezdana naše prošlosti“, kako je ovdašnju istoriju definisao Miloš Crnjanski. Na stradanje Srba, na žalost, još uvek ne možemo gledati kao na nekakav prohujali događaj, već kao tužnu i košmarnu stvarnost iz koje tek treba pronaći izlaz. Naša želja je bila da predstavimo mozaični uopšteni prikaz osmovekovnog trajanja naše najstarije institucije, a položaj i uloga Srpske crkve na kraju 20. i početku 21. veka, koji svakako prevazilaze okvire kosovske tragedije, zahtevaju detaljne i trezvene analize kritičke istoriografije. Upravo zbog toga smo se odlučili da knjigu završimo na tako svedeni način, prikazom izgradnje zavetnog hrama Svetog Save, kao izraza sjajne materijalne obnove Srpske crkve, uzdržavajući se od dubljih promišljanja svežih istorijskih procesa, koji još nisu okončani – objašnjava Srđan Ercegan.

Dvostruki jubilej

– SPC u 2019. obeležava još jedan jubilej – 100. godišnjicu Ujedinjenja srpskih pravoslavnih crkvenih oblasti, koje je kraljevskim ukazom 1920. ozvaničio regent Aleksandar Karađorđević, što je kasnije potvrđeno i Tomosom Carigradske patrijaršije. Reč je o događaju o kome se u SPC poslednjih decenija mnogo ne govori, a i Srđan Ercegan kaže se „može steći utisak da je ovaj događaj, iako je veoma značajan za istoriju SPC, nekako skrajnut pod senkom impozantnog jubileja kojim se obeležava 800 godina njenog trajanja. „Odluku jerarhije da se ujedine u SPC, proglasio je regent Aleksandar Karađorđević, kraljevskim ukazom od 17. juna 1920. godine. Ujedinjenje srpskih pravoslavnih crkvenih oblasti izvršeno je u Beogradu još 13. maja 1919, dok je proglašenje Patrijaršije, na veoma svečan način, obavljeno u prestolnoj dvorani Patrijaršijskog dvora u Sremskim Karlovcima, 30. avgusta 1920. godine. NJeno vaspostavljanje prethodno je usvojeno aklamacijom članova Svetog arhijerejskog sabora, čime je zapravo, izvršeno obnavljanje Patrijaršije pećke, što je bilo veoma značajno, jer je samo tako ujedinjena Crkva mogla ponovo dobiti svoj stari rang u pravoslavnom svetu“, napominje Ercegan.

Autorski tim

Sa Srđanom Erceganom na knjizi su kao autori tekstova sarađivali: Boris Stojkovski, docent na odseku za istoriju Filozofskog fakulteta u Novom Sadu i istoričar umetnosti Valentina Vuković. Fotografije su delo Martina Candira i Pavla Marjanovića. Za dizajn knjige zaslužni su Atila Kapitanj i Slađana Novaković. Knjiga je štampana u novosadskoj štampariji Đerđa Balatona. Izdavač, beogradska kuća „Data Status“ poznata po stručnim publikacijama, posebno za medicinu, tokom dve decenije rada objavila je nekoliko kapitalnih izdanja koja se bave istorijom, istorijom umetnosti i drugim društvenim naukama.