Ostvarivanje prava na početnoj lestvici

A ko su zapravo Vlasi. Enciklopedije beleže da su Vlasi (endonim: Rumâni) vlahofono autohtono stanovništvo u istočnoj Srbiji srodno Rumunima . Geografski posmatrano, Vlasi u Srbiji uglavnom žive na području između Velike Morave, Timoka i Dunava na teritoriji četiri upravna okruga: Borskom, Braničevskom, Zaječarskom i Pomoravskom. Ova etnička grupa govori vlaškim jezikom, a jezičku grupu deli sa Rumunima, Moldavcima i Cincarima. U pogledu konfesije, Vlasi pripadaju pravoslavnoj veroispovesti i Srpskoj pravoslavnoj crkvi, ali su se u njihovom verskom i obrednom životu do danas zadržali u znatnoj svežini mnogi prehrišćanski, indoevropski i paleobalkanski elementi. Vlasi se dele na više grupa, među kojima su tri osnovne: Carani, na istoku, oko Kladova, Negotina i Zaječara, Ungurjani na zapadu u Homolju, Zviždu, Stigu, Braničevu, Mlavu, Resavi i okolini Ćuprije, i Munćani u sredini koji naseljavaju slivove Porečke i Crne Reke. Zasebnu grupu Vlaha čine Bufani u Majdanpeku. Vlasi govore vlaški jezik, koji nije kodifikovan. Ungurjani govore banatskim dijalektom, Carani oltenskim dijalektom, dok je područje Munćana, u lingvističkom smislu, limitrofni govorni areal.

Na osnovu podataka iz popisa iz 2002. godine u 19 opština istočne Srbije koje čine geografski kompaktnu celinu, i u jednoj opštini u Banatu, u 156 naselja živi 40.054 Vlaha . Ove je podatke na skorašnjoj konferenciji za novinare u Beogradu održanoj u okviru završnice projekta „Multukulturalizam u Srbiji nije mrtav“ Centra za razvoj civilnog društva (CRCD) izneo predsednik Nacionalnog saveta Vlaha Radiša Dragojević, navodeći da se prema nezvaničnim saznanjima ta brojka i uvećava.

Prosprska i prorumunska varijanta

– U popisu iz 2002. godine 54.818 lica izjasnilo se da im je maternji jezik vlaški. Ali i te brojke su daleko od pravog stanja, jer su procene da u istočnoj Srbiji živi negde oko 200 hiljada Vlaha – rekao je Dragojević, koji ističe da Nacionalni savet Vlaha na čijem je čelu izražava mišljenje većine pripadnika vlaške zajednice koji Srbiju smatraju zemljom maticom, a svoj vlaški jezik maternjim. Odnosi vlaške nacionalne manjine, većinskog naroda i ostalih manjina u istočnoj Srbiji i Srbiji su dobri, ali je ostvarivanja prava Vlaha na početnoj lestvici. Odgovornost za dalje unapređivanje položaja i razvijanje prava snosimo pre svega mi u Nacionalnom savetu. Ono što nas ohrabruje, jeste da je Savet Evrope priznao da postoji vlaška nacionalna manjina – kazao je predsednik Nacionalnog saveta Vlaha.

Možda će baš to pomoći smanjivanju jaza između, kako bi je slobodno nazvali, prosrpske i prorumunske varijante unutar vlaške zajednice, jer već sama polemika oko reči „Vlah“ ili „Rumun“, odnosno vlaškog i rumunskog jezika očas posla sa polja lingvistike ode u politiku, a time pokaže i dva suprotstavljenja poimanja pripadnosti. Kada se to zna, onda nije ni malo čudan primer jedne petočlane borske porodice. Naime, porodica Milana Petrovića specifična je po tome što su se on i ćerka Jelena izjasnili kao Rumuni, dok su njegova supruga Dragana i sinovi Dimitrije, Nikola i Slaviša izjasnili kao Vlasi.

– To je sasvim svejedno da li ste Rumun ili Vlah, jednostavno su to sinonimi. Nama su samo potrebna prava na jezik i kulturu, tačnije tražimo da se u školama koristi vlaški jezik, makar kao izborni jezik – objašnjavao je proletos novinarima Petrović, dodajući da je jedino Srbija njihova zemlja.

Milanova supruga, Dragana Živković, izjasnila se kao Vlajna, a svoje opredeljenje objašnjava na ovaj način:

– Uglavnom se svi izjašnjavamo kao Vlasi, ali naša porodica je dokaz da je to isto bilo da ste Vlasi ili Rumuni, mi živimo u zajednici. Kada nas na vlaškom pitaju šta smo mi, jednostavno odgovaramo „Ju sum Rumun“, što u prevodu sa vlaškog znači „Ja sam Vlah“. – kaže Dragana.

Vojvođanska iskustva

Nacionalni savet Vlaha, prema rečima predsednika Dragojevića, ne spori postojanje rumunske nacionalne manjine i sa rumunskim Nacionalnim savetom dobro sarađuje. „Tu saradnju možemo da unapredimo, uvažavamo i državu Rumuniju kao našeg dobrog suseda, ali većina pripadnika vlaške nacionalne manjine Srbiju vidi kao svoju matičnu državu, a vlaški kao svoj maternji jezik“, podvlači Dragojević. U NSV takođe ne spore da u istočnoj Srbiji žive i Vlasi koji se izjašnjavaju kao Rumuni, ali kažu da niko nema pravo da sve Vlahe smatra Rumunima.

Osnaživanju institucija vlaške nacionalne manjine pomoćiće i serija seminara održanih u okviru projekta Centra za razvoj civilnog društva uz podršku Ambasade Norveške, pod nazivom „Multikulturalizam u Srbiji nije mrtav – Poboljšanje ostvarivanja prava pripadnika vlaške nacionalne manjine kroz primenu primera dobre prakse vojvođanskih nacionalnih saveta“. Održana su četiri seminara za članove Nacionalnog saveta vlaške nacionalne manjine i čelnike sedam lokalnih samouprava – Majdanpek, Bor, Petrovac na Mlavi, Kučevo, Žagubica, Zaječar, Negotin, ali i za predstavnike vlaških kulturnih i civilnih organizacija, vlaških političkih stranaka i angažovane pojedinci iz vlaške zajednice vođena je živa debata s kolegama iz vojvođanskih manjinskih institucija o (ne)implementaciji manjinskih prava Vlaha, položaju vlaške i drugih manjina, podelama unutar vlaške zajednice, odnosu državnih organa i organa lokalne samouprave prema manjinskim samoupravama. Brojna pitanja koja su predstavnici vlaške zajednice imali za svoje vojvođanske kolege ukazuju na snažnu zainteresovanost i potrebu vlaških institucija da kroz razmenu iskustava sa kolegama iz razvijenih manjinskih samouprava u Vojvodini dođu do uspešnih i održivih rešenja za probleme, koji se pojavljuju u implementaciji manjinskih prava Vlaha u istočnoj Srbiji.

Vlaško pismo

Na putu ka ostvarivanju svojih prava, vlaška nacionalna manjina je ovog proleća dobila vlaško pismo u ćiriličnoj i latiničnoj varijanti. Nacionalni savet Vlaha ozvaničio je vlaško pismo sa azbukom od 35 slovnih znakova. Usvojena varijanta vlaškog pisma ima pet dodatnih slovnih znakova u odnosu na srpsku azbuku. Reč je o muklom A i I, koji su karakteristični za krajinsko-timočki dijalekat, kao i Dz, Šj i Žj koji su, uz prva dva, karakteristični za braničevsko-homoljsko narečje. Vlaška azbuka za osnovu ima postojeći vlaški govorni jezik i dobro je polazište za nomenklaturu i standardizaciju vlaškog jezika, na kojoj će se, kako kažu raditi u narednom periodu. Jedna od aktivnosti je svakako rečnik vlaškog jezika, koji kako se najavljuje, treba da bude gotov do kraja godine.

– Vlaški jezik , ali i pismo, kao grafički model trajnog zapisivanja jezika i govora su svakako jedan od najznačajnijih identifikatora nacionalnog vlaškog identiteta. Vlaška nacionalna manjina je jedna od zadnjih, zvanično priznatih manjina u Srbiji, mada je vlaški jezik jedan od najstarijih jezika na Balkanu, nastao u procesu romanizacije, koji je otpočeo pre nešto više od 2000 godina. Istovremeno, vlaški jezik je svoje pismo u vidu ortografskih znakova za zapisivanje, dobio najkasnije (čak i posle jezika Roma), odlukom najvišeg predstavničkog tela Vlaha, Nacionalnog saveta vlaške nacionalne manjine – izneo je pored ostalog Dr Siniša Čelojevic u predavanju na temu „Jezik i pismo kao najbitnija obeležja nacionalnog identiteta Vlaha“ u okviru konferencije – „Vlaško pitanje u Srbiji: ljudsko-pravni i politički aspekt“ održane ove jeseni u Boru

Sa usvajanjem vlaškog pisma, više ne postoji prepreka štampanja knjiga, literature, novina na vlaškom jeziku, čime će biti prezentovano bogatstvo vlaškog govornog jezika, kao i prezentaciju tradicije, kulture, predanja i svega što reprezentuje Vlahe, ali sada i u pisanoj formi.

– Do sada je vlaški jezik bio zastupljen u onome što je kultura, sporadično u informisanju, u pitanju su radio i televizija jer štampanih medija nemamo. Vlaško pismo je tako koncipirano da može da se koristi i u elektronskoj komunikaciji. Pred nama je da ovaj proces nastavimo, a time ćemo moći da vlaški jezik uvedemo u obrazovanje, da formiramo institucije koje mi nemamo, a mnoge druge manjine imaju, da vremenom vlaški jezik bude i u službenoj upotrebi – kaže Radiša Dragojević.