Otpor okupaciji i modernizaciji

Nacionalni pokreti u XIX veku na otomanskom delu Balkana razvili su se sa zakašnjenjem među predominantno muslimanskim narodima, najuočljivije među Albancima. Mada je zajednica katoličkih Arbereša u dijaspori u južnoj Italiji zastupala stvaranje albanske države još 1876, većina albanskih lidera zadovoljavala se da ističe čisto defanzivne projekte tokom perioda Velike istočne krize (1875-1878), to jest, projekte koji bi sprečili komadanje albanskih teritorija pod otomanskom vlašću (na primer, predaju oblasti Gusinje Crnoj Gori na Berlinskom kongresu). Iz ovoga su se razvili očigledniji politički programi koji su tražili stvaranje jedinstvene autonomne albanske pokrajine (villayet) kojom bi upravljali otomanski zvaničnici koji govore albanski i gde bi albanski bio jezik obrazovanja u školama. To je bio program Prizrenske lige, jednog svealbanskog političkog stremljenja, ali koje je tipično bilo usmereno na sever, koji je, s Kosovom i oblašću Skadra, politički bio najartikulisaniji od albanskih regiona.
Ne može se tvrditi da je sever bio više tradicionalistički nego drugi albanski regioni. Prisustvo albanskih katolika učinilo je da on bude nešto otvoreniji prema evropski zasnovanim modernističkim idejama, uključujući nacionalizam. To što je bio u neposrednoj blizini opasnosti koje su dolazile iz nezavisnih balkanskih država, naročito Srbije i Crne Gore, kao i mogućih austrougarskih, italijanskih i upada drugih sila, svakako je učinilo da je sever politički bio snažniji. Otuda su nastali Prizrenska (1877) i Pećka liga (1899) i pozivi za ujedinjavanje „četiri albanska vilajeta“ (Kosovo, Skadar, Monastir-Bitolj i Janjina) koji su bili značajna mesta u hronologiji severnog aktivizma. Sever i dijaspora (braća Frašeri, Ferenc Toći) oblikovali su ideju albanskog identiteta i autonomije, koja je često bila u sukobu s konkurentskim identitetima – slovenskim i neslovenskim.
Tradicionalni otomanski poredak na Balkanu bio je podriven ne samo nacionalnim revolucionarnim pokretima već i različitim zapadnjačkim reformama. Tradicionalističke muslimanske elite Balkana redovno su na ove druge gledale sa sumnjom, i preferirale izvesnu samoupravu pod otomanskim lancima najlabavije vrste. Otuda je trauma na Kosovu 1912. izazvana, pored heterodoksne srpske nacionalističke vladavine, različitim modernističkim inovacijama koje su je pratile. Bio je čuven otpor Albanaca inovacijama Mladoturaka. U stvari, albanski revolt, uglavnom na Kosovu, bio je presudan da otomanska vlast dodeli autonomiju teritorijalno nedefinisanoj Albaniji 18. avgusta 1912, što je za uzvrat izazvalo vojnu akciju balkanske alijanse protiv Istanbula. Ipak, Albanci su bili više zainteresovani da budu ostavljeni sopstvenim planovima nego da imaju nacionalnu državu, a najmanje neku tuđinsku, kakvu su im nametnuli Srbi. Pored toga, bili su sasvim nepripremljeni za ideološke implikacije srpskog nacionalizma, koji ih je sistematski dehumanizovao i predstavljao kao manjinu u sopstvenoj zemlji.
Treba primetiti da srpski kosovski kult, u čijem je centru bila bitka iz 1389, sve do 1860-ih nije bio centralna tema srpskog nacionalizma – pa stoga ni opravdavajuće sredstvo za srpske zahteve prema Kosovu. Kao relativno nov dodatak u tesaurusu srpskog nacionalizma, kult Kosova skrivao je slabosti srpskih pretenzija na ovu oblast sve dok one nisu bile zbrisane rezultatima balkanskih ratova. Ono što su Milan Rakić i drugi srpski posetioci Kosova pre 1912. videli kao polaganje prava biće omogućeno vlašću pobedničke srpske armije. Kada su Crnogorci i Srbi napali otomansku državu u oktobru 1912, naišli su na slab otomanski otpor. Jedine značajne prepreke srpskom napredovanju pružale su albanske jedinice Ise Boljetinija, Idriza Seferija i Bajrama Curija. Srpske reakcije na to bile su surove i s mnogo masakra.
Srpski ratni cilj bio je porobljavanje Kosova i čitave albanske zemlje od Ohridskog jezera do Jadrana, što bi Srbiji dalo obalsku oblast južno od Ulcinja do Drača, a možda čak i do ušća Škumbe. U tom procesu, masakrirano je nekih 20-25.000 Albanaca, uglavnom u gradovima Ferizaj (Uroševac), Prizren i Đakovica. Cilj je bio da se srpski zahtevi potpomognu „etničkim čišćenjem“ i statističkom manipulacijom pre neizbežne konferencije velikih sila koja će finalizovati nove granice. Konferencija koja je bila sazvana u Londonu (decembar 1912), suočila se s upornom austrougarskom opozicijom bilo kakvom srpskom izlazu na Jadransko more, ali i podrškom Beča nezavisnosti Albanije. Ova gledišta, kojima je sekundirala Italija, a i šire gledano i Britanija, ubrzo su usvojile sve sile. Iz toga je proisteklo veliko pogađanje oko granica Albanije, u kojem se Austrougarska zalagala za prava nove države na veći deo Kosova i današnju zapadnu Makedoniju. Nasuprot tome, Francuska i Rusija podržavale su srpske zahteve za Peć, Đakovicu, Prizren, Debar i Ohrid. Uprkos tome što su dobili sve ove položaje, srpski nacionalisti smatrali su rezultate rata nepravednim. Raspre oko granica s Albanijom nastaviće se dugo nakon Prvog svetskog rata, a prva ozbiljna strana avantura nove Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca bila je pokušaj da se od Albanije otme oblast Ljume (južno od Prizrena) u kasno leto 1920. Jedna od nenameravanih posledica ove akcije bila je gubitak teritorije Koruške u korist Austrije; mnogi slovenački glasači bili su zaplašeni da se opredele za Jugoslaviju na plebiscitu o teritorijama održanom oktobra 1920. iz straha da bi mogli biti regrutovani u jedinice uključene u Albaniji.
Politiku srpske vojske na Kosovu osudila je mala grupa srpskih socijalista i takvi strani levičari kao što je Lav Trocki. Dimitrije Tucović, srpski socijalistički lider, napisao je u svojoj važnoj knjizi Srbija i Albanija: Prilog kritici osvajačke politike srpske buržoazije 1914. da je „danas veoma rizično zagovarati potrebu zajedničkog rada s Albancima. U kobnom nadmetanju da se opravda pogrešna politika (srpske) buržoazije, štampa je stvorila gomilu lažnih i tendencioznih gledišta o Albancima, dok je srpska politika osvajanja s njenim varvarskim metodima morala da ispuni Albance dubokom mržnjom prema nama. Ali u prošlosti nije bilo tako. Kao što se može videti iz opisa Marka Miljanova (crnogorskog vojnog komandanta i pisca), srpska i albanska plemena živela su u bliskom kontaktu pod turskom vladavinom. Bila su povezana visokim stupnjem društvenog reciprociteta koji je bio izražen u mnogim zajedničkim običajima, tradicijama i uspomenama, kao i zajedničkim akcijama protiv turskih vlasti“.
Imajući u vidu prirodu srpske okupacije u 1912, srpsku politiku osvajanja albanskih zemalja i njihovog naseljavanja kolonistima, uvođenje različitih novih poreza i poniženja, nije čudo što je srpska vladavina bila praćena velikim pobunama (pobuna u Ljumeu 1913) i otporom. Zato su u novembru 1915. austrougarske okupacione snage, na početku čak i Bugari, na Kosovu bili dočekani kao oslobodioci. Beč je tretirao Kosovo kao privremeno okupirani deo Albanije i pokušao da zadovolji lokalno stanovništvo otvaranjem škola na albanskom jeziku i uvođenjem novog albanskog književnog standarda. Može se zaključiti da su kosovski Albanci imali dobre razloge da pruže otpor u 1912. Njihov otpor će nastaviti da raste s povratkom srpske vlasti 1918.