„U ratu srpskih nacionalista u Bosni i Hercegovini koji je poveo za srpsku državu, Radovan Karadžić je doveo srpski nacionalizam do krajnjih granica: do temeljne ravnodušnosti prema ljudskom životu nesrba, ali i Srba.
I po tome će ostati zapamćen“, zapisala je Latinka Perović o „arhitekti genocida“, pesniku Radovanu Karadžiću. Mistična veza između pesništva i države u ratu za njeno ostvarenje uspostavljena je genocidom kao sredstvom i metodom političke realizacije. Nedavno su se čuli podaci o tome da su zarobljeni srpski vojnici tokom bosanskog rata „u levom džepu nosili minijaturne primerke Gorskog vijenca“. Ovime je uspostavljena još dublja veza pesništva i genocida. Tako se uspostavljala dubinska veza ne samo sa 19. vekom kada je nastalo ovo delo, već još dublje, sa početkom 18. stoleća kada su izvršene prve istrage u Crnoj Gori. Ovo je svojevrsni fenomen koji vredi donekle osvetliti kroz odnos pesnika, pesme i genocida.
Gorski vijenac posvećen „prahu oca Srbije“, Karađorđu, vođi Prvog srpskog ustanka, spevan je 1846. na Cetinju, a štampan naredne godine u Beču. Srbija 1835. dobija autonomnost u okvirima Osmanske imperije. Nakon Hercegovačkog ustanka u BiH (1875) i rata Srbije i Crne Gore sa Turskom (1876-78) na Berlinskom kongresu, 1878. Srbija i Crna Gora će dobiti državnu nezavisnost od Turaka. Ovo je istorijski kontekst nastanka ovog dela i ne može biti sagledan izvan ideja o nacionalnom oslobođenju od Turaka. Treba pomenuti i Načertanije Ilije Garašanina iz 1844. godine, tajni program spoljne i nacionalne politike Srbije na oslobođenju i prisjedinjenju Bosne, Hercegovine, Crne Gore i Severne Albanije. Dakle, da li može biti slučajnost izabrane teme tim pre što NJegoš, uzimajući za temu istrage poturica sa početka 18. stoleća, pravi vezu sa Prvim srpskim ustankom kojem ovi događaji prethode.
Istorijska istraživanja su potvrdila da se ovaj događaj desio 1711. i da ga je inicirao ruski car Petar Veliki, a da ga je organizovao i njim rukovodio njegov izaslanik, pukovnik carske ruske vojske Mihailo Miloradović uz pomoć vladike Danila Petrovića. Ovde se radi ne o istrazi Turaka kojih u Crnoj Gori nije bilo već o lokalnom stanovništvu islamske vere. Prof. Marko Dragović u vezi sa tim piše: „Oni su živjeli mirno i radili kao i ostali seljaci, njihovi srodnici. Među njima nije bilo aga i begova, niti su imali ikakve silne vlasti, osim što su u selima imali svoje kmetove, kao što su ih imali i pravoslavni Crnogorci, a za vjerske stvari imali su slobodu vjeroispovesti, te svoje džamije, hodže i jednog kadiju.“ Dr Gligor Stanojević ističe „da muslimani u Crnoj Gori učestvuju ravnopravno na plemenskim zborovima i da istupaju prema Turcima kao i pravoslavci“, a da se i u mletačkim izvorima ističe „da poturice nigdje ne istupaju protiv Crnogoraca i Mlećana“. Bio je to početak jedne duge epopeje stradalaštva crnogorskih muslimana koje se produžilo do kraja 20-og stoleća.
1847. godina bila je veoma teška, sušna i gladna godina. NJegoš je imao veze sa Beogradom i poljskom emigracijom o čemu je Porta bila obaveštena pa je spremala pohod Osman Paše Skopljaka na Crnu Goru. Pod poljskom emigracijom se misli na kneza Adama Čartoriskog, masona, koji je rukovodio celom mrežom konspirativnih organizacija i mnoštvom agenata. Čartorijski utiće na „formiranje gledišta zapadnih sila o ulozi malih naroda na Balkanu za održavanje ravnoteže u tim oblastima“(V. Čubrilović). Tako je Adam Čartoriski „odlučio 1841. da iskoristi Istočno pitanje da bi izazvao evropski rat koji je, po njegovom računu, imao dovesti do obnove Poljske. „(V. Vučković). Iako su njegovi planovi u osnovi bili antiruski, on je pažljivo stvarao politički prostor za autonomnost južnoslavenskih naroda čega je rezultat i pomenuto Načertanije. Uticaj Rusije će dati jedan drugačiji oblik ovom političkom delovanju što je bilo vidljivo još tokom hercegovačkog ustanka. Dakle, očito je, da od samog početka intencije nastanka Gorskog vijenca nisu bile samo književne i estetske prirode već znatno šire i dublje sa efektom produženog dejstva kroz jednu formu koja je mogla biti bliska narodnoj duši. Napomene radi, Gorski vijenac je napisan nakon Luče mikrokozma koje je izrazito mističko-filozofski spev.
Ako je Gorski vijenac delo sa eksplicitnom političkom porukom što se može posmatrati i kao ideološko zaveštanje, to je i delo sa snažnom implicitnom strukturom kompleksnog sadržaja koje umetnički postavlja brojna pitanja, prvenstveno pitanje zla, pa je „jezik mržnje“ njegova unutarnja pesnička potka. Iz ovoga nužno proishode brojne dileme na relaciji estetičko – umetničko – ideološko. Kako čitati i interpretirati ovo delo pogotovu u mračnim relacijama savremene balkanske realnosti? Iz Bosne i Hercegovine se čuju glasovi da ga treba zabraniti (bivši reis Mustafa Cerić), „treba podići tužbu protiv izučavanja i čitanja Gorskog vijenca u Crnoj Gori i drugdje“ jer „što se nas Bošnjaka tiče to je delo koje poziva naše susede na genocid“ – Politika 21. 1. 2017. U aktuelnoj polemici koja se otvorila čula su se i ovakva mišljenja: „NJegoš će, verovatno, pasti na popravnom ako neko od dukljanskih akademika ne prepeva Gorski vijenac i očisti ga od političke nekorektnosti i podsećanja na preveru i pogane izrode, koji su multietnički oplemenili Crnu Goru, braneći je od potomaka onih koji su je stvorili.“(M. V. Politika 15. 2. 2017)
Treba i to reći, a već je konstatovano, nije NJegoš bio samo u vlasti ,“luče mikrokozma“, već je imao i svoju tamnu stranu. Kada je pisao knjazu Milošu Obrenoviću iz Trsta (3. 8. 1837), zahtevao je da knjaz zabrani štampanje sabranih dela Dositeja Obradovića kao „zla i razvratna“ jer je njihov autor „podlo orudije podsmijevanija nad blagočestijem“. Rascepom između prosvetiteljstva i mračnjaštva već tada se pravio rascep između dve Srbije koji će trajati do danas. Ako bi Luča mikrokozma u NJegoševom duhovnom mikrokosmosu pripadala svetloj zoni, Gorski vijenac bi uslovno pripadao tamnoj sferi kao izraz korporativne plemenske svesti, poema roda i za rod. A rod su ovde i oni za koje se u polemici reče da su „pogani izrodi.“
I na kraju zaključak da Gorski vijenac treba proučavati u svim nijansama slojeva i značenja, bez ideološko, romantičarsko, nacionalističkih premisa, kako bi se mogle primiti poruke koje uvek proishode iz umetničkog dela pa čak iako je skovano na „jeziku mržnje i genocida“. Jer šta proizvodi genocid!? Slepilo ili odviše jasan vid!? A „jezik mržnje“ kad je prisutan čak i u umetničkom delu može biti odličan poziv da se ispita i proanalizira i da deluje odvraćajuće od same mržnje. Ali ovde je čovek ogledalo, uostalom kao svuda i uvek – „Što je čovjek, a mora bit čovjek“.
Nadam se da ovih nekoliko argumenata mogu biti dodatno svetlo za sve zagovornike ili protivnike njegoševskog kulta u Crnoj Gori koji bi neki da državno ustoliče, valjda kao zamenu ili dodatak onom svetosavskom u Srbiji. Ali između svetitelja i pesnika postoje istinske i krupne razlike.
Autor je akademski slikar iz Novog Pazara
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
