Peta ofanziva ili (ne)zaboravljena Sutjeska

Mimo ratnog spektakla, žanra svojstvenog Melu Gibsonu, njegovu dramaturgiju zapravo čine supruge, netom udovice regruta bataljona tzv. vazdušne konjice nastradalih u dolini La Drang početkom rata 1965, protiv desetostruko jačeg Vijetkonga.

Pa iako slavi solidarnost i požrtvovanje zarad saboraca na cedilu, dokumentuje masovni ljudski gubitak cele jedne generacije američkih bejbibumera rođenih neposredno po završetku Drugog svetskog rata.

Sličan lamentarni utisak kao gotovo nepoznata statistička svedočanstva provejavaju, ne prevelikom povjesnom publicistikom, koja se poslednih godina bavi i jedina komemorira najveći ratni ep i borbenu konfrontaciju partizana i Nemaca na prostoru Jugoslavije – bitku na Sutjesci, odnosno, Petu neprijateljsku ofanzivu krajem proleća 1943.

Za mesec dana trajanja bitke poginula su 7.543 borca (6.946 muškaraca i 597 žena, od kojih 352 bolničarke), sveukupno učestvovalo je 67 odsto partizana mlađih od 25 godina, njih čak 14.245. Istoimenom filmu koji obeležava pedesetogodišnjicu, komparativno vratićemo se ovde u jednom trenutku na kraju.

Nesumnjivo da je ratni razlaz i krvavi raspad bivše zajedničke države tokom 1990-ih godina, potom nacionalni identitetski motivisan istorijski revizionizam, narodnooslobodilačku borbu i njene tekovine gurnuo pod tepih zaborava i strpao u orman zapećka.

Činjenicom da je bio najžešći u tripartitnom, međusobnom sudaru i sukobu tri naroda u Bosni i Hercegovini, svi tamošnji toponimi poput Bihaća i Jajca, Igmana i Drvara, Neretve i Sutjeske, pronašli su se u hibernaciji kulture sećanja i moratorijumu dostojanstvenog obeležavanja.

Štaviše prostor od Foče do Mostara ponovo je postao poprište strašnih, za kraj veka besmislenih međusobnih zločina, pa je 50. godišnjica okupljanja na Tjentištu logično izostala.

Zabavljeni sopstvenom materijalnom egzistencijom, rekuperacijom od nikad dovršene društvene tranzicije i jednakim srpskohrvatskim odricanjem od jugoslovenstva, sporadično smo se tek ovlaš poslednjih godina doticali Neretve ili Sutjeske. Samo onoliko što nove nacionalne kinematografije, nikad više neće dosegnuti produkcioni domet NOB žanra SFRJ kinematografije.

Samo koliko je globalno amblematični i autohtoni izraz jugoslovenskog spomeničkog brutalizma, referentan do nivoa MoMa antologije savremene umetnosti, upečatljivo spomen obeležje Miodraga Živkovića iz 1971. na Sutjesci.

Dopunska nastava za ponavljače

Potpisnik ovih redova ne zna i možda greši, ali kao da je ruska agresija na Ukrajinu, u kontekstu u kojoj se taj rat vremena sadašnjeg poredi sa Drugim svetskim, vratila na dopunsku nastavu za ponavljače istoriji učiteljici života, pa su se proteklog juna desila podsećanja na narodne heroje i zemljopis Pete ofanzive.

Zvanična Srbija iz tog i takvog vremenskog okvira nažalost redovno obeležava samo Jasenovac. Kao da su i Prvi svetski rat, Cerska i Kolubarska bitka u drugom planu u odnosu na tzv. NATO agresiju, Oluju i karaulu Košare, dominantne državne viktimološke agende.

Na drugoj strani, u Hrvatskoj posle višedecenijskog zasićenja isključivim, slavodobitnim praznovanjem 4. i 5. kolovoza u Kninu, Dalmacija ponovo otkriva svoje pretke stradale na Sutjesci.

Tim narativom, godinama se bavio istoričar Dragan Markovina, počev od nesuvislog ignorisanja protokola Sabora Republike Hrvatske da zvanično podrži 75. pa sad i 80. godišnjicu događaja, nauštrb i nasuprot apriori razumevanju i dignitetetu za Križni put u Blajburgu.

Sutjeska je tačka u savremenom identitetu Dalmacije bez koje je nemoguće danas razumeti, uvidom u razmere tog stradanja.

Bila bi kondicional puno boljih ljudi i života, da njeni najbolji sinovi i kćeri, tamo mahom nisu izginuli. Kao stratište potisnuta je iz današnje percepcije, uprkos desetinama malomišćanskih spomen obležja, ali i sledom hrvatskih predsednika redom antifašista iz partizanskih porodica.

Nelagoda je dominantnom diskursu antagonizma, racionalizaciji kraja Jugoslavije i novoj hrvatskoj državnosti.

Jurica Pavičić u velikom tekstu za Jutarnji list doneo je neverovatne numeričke fragmente mozaika epopeje Druge dalmatinske brigade, nalik Levantu ili Termopilu, sačinjene od predratnog popisa stanovništa i sumaruma ratnog dnevnika poginulih.

Gde se kaže da je samo sa otoka Iža izginulo 63 boraca, jednako kao Drvenika, iz Bilica 51, Segeta 41, Trogira 228. Iz Šibenika od 1.300 partizana na Sutjesci život je izgubilo njih 535, Splita od 1.100 – 558, pa čak i danas tako konzervatnivnih Imotskog ili Sinja, 170 i 120.

Dalmatinci nisu bili tradicionalni vojnici graničari kao Banijci iz vojne krajine.

Niti mobilisani – niti boljševici, ali su u strahu i besu, snevajući bolji život, težaci iz graničnog prostora Dinarskog kamenog doba u kome su prethodno živeli, neštedimično od 5. do 9. juna položili živote na Donjim i Gornjim barama, braneći protiv 7. SS Princ Eugen divizije, levi bok na Zelengori.

U konačnici, ni predsednik Republike Hrvatske Zoran Milanović nije mogao, a da baš tu ne položi venac i oda dužnu počast.

Vučić, Milatović i Dodik su izostali sa ove osamdesetogodišnjice.

Jedan od preživelih je moj deda stric Vaso Crnogorac, ali ne čak 833 njegovih saboraca.

Od 16 brigada raspoređenih u četri divizije koje su učestvovale i suprostavile se petostruko brojnijem neprijatelju na Sutjesci, Druga dalmatinska najviše od svih.

Sledeća potom Sedma banijska divizija koja kada se u septembru te iste 1943, posle tri godine vojevanja, preko Une, ponovo vratila kući, od 4.100 boraca, kućni prag je dočekalo svega 550.

Preokretanje toka rata

Nakon četvrte neprijateljske ofanzive – bitke na Neretvi, Vrhovni štab NOVJ krajem zime 1943. goneći razbijene četničke jedinice nastupao je pravcem od Stare Hercegovine prema Polimlju i Crnoj Gori.

Stacioniraće se na Durmitoru, težnjom da nakon italijanskih poraza zauzme i njihov garnizon u Kolašinu.

Tu su posle svojih zločina u Podrinju, utočište pronašli i četnici Pavla Đurišića okasneli na Neretvu.

Nemačka komanda za Jugoistok na čelu sa Aleksandrom Lerom, čovekom koji je bombardovao Beograd, i pod operativnom komandom Rudolfa Litersa, zapovednika nemačkih snaga u Hrvatskoj posle neuspeha operacija Weis I i II, hitro je pripremila plan Shwarz.

Frontovskim obručom sprečio bi se mogući pravac partizanskih jedinica prema Kosovu i jugu Balkana i predupredilo savezničko iskrcavanje u širokom zahvatu Jadranske obale.

U tom cilju, sa istočnog fronta, nakon poraza u Staljingradu na Balkan je relocirana elitna nemačka Prva brdska divizija koja je trebala da nastupi sa istoka prema Sinjajevini.

Potom 118. lovačka na pravcu sever – jug po liniji Foča – Zelengora, 7. SS Princ Eugen sa zapada od Gacka prema Nikšiću, bonus 369. legionarska divizija i sijaset drugih italijanskih, hrvatskih i bugarskih jedinica.

Sraz 127.000 vojnika sila Osovine i poimeničnih 22.148 boraca Prve i Druge proleterske brigade, 3. sandžačke, 4. i 5. crnogorske, 6. istočnobosanske, 10. hercegovačke, 3. i 7. krajiške, 7. 8. i 16. banijske, 1. 2. i 3. dalmatinske i 15. majevičke partizanske udarne brigade.

Željni odmora, zavarani lažnim predahom nakon martovskih pregovora u Zagrebu, Vrhovni štab koga u tom trenutku zastupa zamenik načelnika štaba Velemir Terzić, ne sagledava ofanzivnu koncentraciju nemačkih snaga i čije će indikacije naslutiti samo Koča Popović komadant Prve proleterske divizije.

Titov hendikep neće biti ta zakasnela reakcija, već Centralna bolnica sa 3.000 ranjenika i tifusara i cajtnot čekanja prve savezničke misije u redovima NOP. Njihovo svedočanstvo o antifašističkoj pravovernosti partizana, kasnije će preokrenuti čitav tok rata.

„Long story short“ ko je ikad putovao prema moru preko Bosne ili na rafting Tarom, ostao je impresioniran prirodnom lepotom dubokih kanjona reka Pive, Tare, Komarnice, Ćehotine, Sutjeske i Bistrice, kao i planinskim lancima i vrhovima Durmitora, Maglića, Zelengore, Volujka i Sinjajevine.

Na tom prostoru 15. maja 1943. počinje bitka na Sutjesci, kada Vrhovni štab uprkos uprkos uspešnog partizanskog protivudara kod Bioča u Crnoj Gori, preokreće smer izvlačenja ka severu, nizvodno niz Drinu.

Morala su se vršiti manevarska preslagivanja svih jedinica radi smanjenja linija bojišnice, povlačenjem iz Sandžaka i Sinjajevine na Pivsku planinu, taktičko grupisanje u Glavnu (GOG) i Drinsku operativnu (DOG) formaciju.

Kad Prvoj i Drugoj proleterskoj ne uspe forsiranje Drine, novi prioritet postaće zauzimanje visoravni Vučevo kao kote koja dominira nad Pivom i Sutjeskom čije je mostobrane u naizmeničnom cik cak kretanju prema Zelengori trebalo obezbediti.

Dva bataljona Druge proleterske bukvalnim skyrunningom 26. maja preduhitriće protivnika iskoristivši njegovu nesinhronizovanost u linijama komunikacije.

Odatle, nadalje Prva divizija će voditi napadni pravac kanjom Sutjeske preko Tjentišta prema Govzi, Druga divizija pod komandom Peke Dapčevića držaće bokobran na spomenutim Donjim i Gornjim barama i Ljubinom grobu.

Na toj topografiji ranjen je komadant Druge dalmatinske Ljubo Vučković, a Vasilije Đurović zapovednik Četvrte crnogorske izgubiće život. Treća Dalmatinska je izbrisana iz brojnog sastava.

Dvadeset osmog maja, na Crno jezero kraj Žabljaka spušta se britanska vojna misija predvođena majorom Dikinom i kapetanom Stjuartom.

Na Vučevu su već čak četiri partizanske brigade. Vrhovni štab pravi poslednju operativnu reorganizaciju podelom na severnu (1. i 2. divizija i VŠ) i južnu grupu (3. udarna, 7 banijska divizija i Centralna bolnica) sa različitim ishodištima i divergentnim smerovima zavaravanja neprijatelja, preko Sutjeske ka Zelenogori i preko Tare opet na Sandžak.

Ler i Liters iz Sarajeva lično preuzimaju rukovođenje operacijama. Fašisti na partizanskom začelju dobiju for kod Mratinja na Pivi našima greškama 7. krajiške i 10. hercegovačke.

Deset brigada NOV i POJ počev od juna 1943. su u permanentnom klinču, izložene svakodnevnom bombardovanju Luftvafea sa obližnjih aerodroma u Rajlovcu i Mostaru.

Šest preostalih izvlači Centralnu bolnicu koja se od Pivske visoravni kreće presporo, usled opšte gladi i iscrpljenosti, a radi prehrane zaklani su konji bolničke komore.

Predvodi ih novi komadant Treće divizije – Sava Kovačević, takođe hvatajući priljučak na Tjentište jer drugačije se ne može.

Prva i Druga proleterska divizija bore se na kotama Borovno i Košur.

Na Milinkladama, koje je bombardovala nemačka eskadrila, 9. juna ranjen je vrhovni komandant Josip Broz Tito, poginuli su britanski kapetan Bil Stjuart.

Olga Popović – Dedijer neće preživeti ranjavanje i amputaciju ruke. Ali već dan potom, 10. juna IV bataljon Prve proleterske brigade u sudaru s 369. legionarskom divizijom, uz pomoć I i II bataljona, osvojiće Bavan, Koča Popović prozrevši slabu tačku neprijateljskog obruča na Balinovcu, izaćiće, a za njim i VŠ i GOG iz obruča Sutjeske prema Miljevini.

Bilo je to sadejstvo s 3. krajiškom brigadom koja je na sebe vezala znatne nemačke snage, kao i artiljerijom Druge proleterske brigade koji su samoinicijativno zadržala PT top 45 mm od Zelengore do Sutjeske, zaustavivši oklopne jedinice Vermahta.

Druga divizija od Košute proširiće front proboja na Zelengori, i nakon zajedničkog prolaska kroz 2. i 3. liniju fronta Foča – Kalinovik / Sarajevo – Višegrad, drugom polovinom juna 43. oslobodiće Olovo i Kladanj gde će se na Romaniji i podno Jahorine stabilizovati glavnina partizanskih snaga sa Sutjeske.

Slava herojima!

Ono što je, čini mi se naša zajednička postjugoslovenska kolektivna neizbledela mentalna svest i istorijsko sećanje na Sutjesku, osvežena povremenim reprizama istoimenog filma reditelja Stipe Delića, zapravo i neverovatno nije samo ideološki konstrukt o vrhovnom komandantu Josipu Brozu, sa Ričardom Bartonom u glavnoj ulozi.

To je u stvari pre siže filmskog ostvarenja, ta zlehuda sudbina Centralne bolnice i zakasneli proboj Sedme banijske i Treće udarne divizije na Tjentištu.

Delić kao prvi Bulajićev asistent u ranijem spektaklu Bitka na Neretvi, ali i pomoćni reditelj u čak devet nemačkih vesterna o poglavici Apača – Vinetuu snimanih u Jugoslaviji tokom 1960-ih, zadovoljiće Titov ego, angažmanom onovremene filmske zvezde u današnjem rangu Bred Pita ili Džordž Klunija, kao tumača njegovog lika i dela.

Potom apstrahujući druge realne likove – komadante divizija pre svih Koču Popovića, potom i Peku Dapčevića i Pavla Jakšića, ostaviće prostor Ljubi Tadiću kao Savi Kovačeviću, da poput majora Kursule (Marš na Drinu Žike Mitrovića) jednako, ali drugačije napravi sopstveni showoff.

Nakon Neretve, Centralna bolnica u surovom isposničkom ozračju Čelebića nije se dovoljno okrepila niti ikad oporavila.

Lakši ranjenici su se provukli sa Sedmom banijskom divizijom kroz obruč, ali kad su Nemci prekinuli njeno začelje, streljali su Dečiji dom, bolničko osoblje i 200 ranjenika.

Preostali, njih skoro 2.500 ranjenih i oboleli od tifusa, istim putem od 10. do 12. juna probijali su se preko Tjentišta. Njihova ophodnja – Peta crnogorska proleterska brigada u zoru 13. juna probila se kod Krekova.

Tom prilikom poginuli se njen komandant, narodni heroj Sava Kovačević, njegov otac Blagoje, brat Janko i četrnaestogodišnji sinovac Dragan. Jednako je postradala i njena prethodnica Prva dalmatinska.

Sa jedinicama Treće divizije probilo se 1.000, a život izgubilo 1.300 ranjenika, bolesnika, 30 lekara, 200 bolničarki, dok su u selima podno Pive Nemci što streljali što psima rastrgli najteže skrivene ranjenike i jatake.

Bondarčuk, Branimir Šćepanović i Miljenko Smoje kao scenaristi nisu zanemarili niti jedan simbolički detalj u sinopsisu i scenosledu filma.

Najupečatljiviji, o čemu ovaj prikaz najčešće pripoveda je lančana smrt četiri sina dalmatinskog Barbe (Bert Sotlar) koji time kao da zatvara krug sa prvim najznačajnijim delom partizanskog filma – Ne okreći se sine.

Ništa manji nije, do danas kultni mit o bratstvu i jedinstvu Borisa Dvornika i Bate Živojinovića, iako će Ljubiša Samardžić uzeti Zlatnu Arenu za glavnu mušku ulogu. Njih trojica s Milenom Dravić će se tim delom učvrstiti kao velika četvorka domaće kinematografije.

Trivija je da su Lera i Litersa igrali poznati zapadnonemački internacionalni glumci Anton Difring i Ginter Majsner, da je u njemu skoro pa debitovao tad veliki glumački talenat, danas apsolutno zaboravljeni – rano preminuli Marinko Šebez.

Šebez je poneo sudbinu 258 odlikovanih Narodnih heroja sa Sutjeske, od kojih danas prepoznajemo samo retke pojedince po kojima su institucije ponele imena kao Veselin Masleša, Moma Stanojlović, dr Sima Milošević ili Olga Dedijer.

Zanimljiv je samopregor čuvene jugoslovenske/hrvatske umetnice Sanje Iveković na retrospektivi u Zagrebu, da makar podseti na žene heroine. Beograd ni toliko.

Kanjon Sutjeske i Perućica na Zelengori danas je poslednja virgo in tacta evropska prašuma, predeo izuzetnih odlika i zaštićenih biljnih i životinjskih vrsta.

Iako u limbu između lokacije i nadležnosti, Banjaluke i Sarajeva, večni spokoj dvadesetogodišnjaka, Dalmatinaca, Banijaca i drugih Jugoslovena, takođe bejbibumera posle Prvog svetskog rata, hrabrijih i boljih ljudi no što smo mi danas, kadrih da se suprostave fašizmu za slobodu naroda.

Neodgovoreno, možda nepotrebno pitanje da li je Sutjeska zapravo bila poraz, da li bi NOP preživeo njene posledice, da je nije sledio pad Italije. Slava herojima!