Pisati o Zemunu

Taj tekst, na latinskom jeziku, predat je na poklon caru Francu I prilikom njegove posete gradu, ali nažalost, danas je potpuno nepoznat.

Prvi sačuvani tekst o Zemunu i njegovoj istoriji objavio je Luka Ilić Oriovčanin u zagrebačkom časopisu „Neven“, u nastavcima, od broja 3 do broja 7, 1855. godine. U to vreme je i Ilija Okruglić Sriemac, poznati hrvatski književnik koji je izvesno vreme bio i kapelan u Zemunu, objavljivao „povjestničke crtice“ o Sremu, u kojima je više puta pisao i o Zemunu i njegovoj prošlosti.

U Zemunu, začetnik pisanja o tom gradu i njegovoj istoriji bio je ugledni lekar i aktivan društveni radnik dr Miloš Radojčić, koji je prikupljao razne istorijske podatke o Zemunu i pod naslovom „Crtice iz povesnice Srema s obzirom povesnice varoši Zemuna“ objavljivao ih u zemunskim novinama „Graničar“ i „Novi graničar“ 1874. i 1875. godine.

Sređujući arhivu zemunskog Magistrata, štampar i istaknuti javni radnik Ignjat Karlo Sopron prikupio je ogromnu građu iz istorije Zemuna, pa je na osnovu toga objavio kratko delo „Povjesni nacrt grada Zemuna i okoline mu“, 1881. godine. Pisano na nemačkom, ovo delo je najpre objavljeno u nastavcima u Sopronovom listu „Semliner Wochenblatt“ da bi ga onda Mojo Medić preveo i objavio kao posebnu knjižicu.

Nešto kasnije, Sopron je, na nagovor tadašnjeg zemunskog gradonačelnika Stevana Markovića, napisao i 1890. godine objavio svoje kapitalno delo, „Monographie von Semlin und Umgenbung“. Uprkos mnogim nedostacima, od kojih su najznačajniji ti da su podaci iz ranije istorije grada, do 1750. godine, prilično nepouzdani, ta monografija je dugo bila najobimnije i najznačajnije delo iz istorije Zemuna. Šteta je što je Sopron tu knjigu završio sa 1848. godinom, s obzirom da ju je pisao četiri decenije kasnije i da je kao savremenik i dobro upućen u zemunske prilike mogao mnogo da kaže o periodu kojeg nije obradio.

Razlozi za to nikada nisu objašnjeni, osim ako Sopron nije poštovao danas popularnu teoriju „istorijske distance“, koja mnogim autorima služi kao opravdanje za autocenzuru.

Sopron je još za života imao mnogobrojne kritičare svog dela. Najžešći je bio tadašnji profesor zemunske gimnazije, kasnije profesor Univerziteta u Zagrebu dr Hinko Hranilović, poznati književnik svoga doba i konzervativno nastrojeni književni kritičar.

On je Sopronovu monografiju odmah po objavljivanju podvrgao veoma oštroj kritici, osporavajući joj svaku naučnu vrednost. Svoju prvu kritiku je objavio već 1890. godine u broju 35 zemunskog lista „Novo vreme“, a nastavio ju je u još niz narednih brojeva tog lista. Hranilovićeve glavne zamerke Sopronu su bile nenavođenje izvora za istoriju do XVIII veka i „nedostatak analitičnosti i kritičnosti“. Da bi dokazao izvesne svoje tvrdnje, Hranilović je zamolio sina zemunskog gradonačelnika, tada mladog Petra Markovića, koji je studirao u Beču, da potraži određene podatke po knjigama u tamošnjim bibliotekama. Marković mu je izašao u susret, ali se i sam zainteresovao za celu stvar, pa je nastavio istraživanja po bibliotekama i arhivama i na svoju ruku.

Kao rezultat, 1896. godine se pojavila i njegova istorija Zemuna, manja po obimu, ali sa istim nedostacima kao i Sopronova: nepouzdanost podataka iz ranijih istorijskih razdoblja. Ipak, Markovićeva istorija je značajna po tome što je bila prva istorija Zemuna napisana na srpskohrvatskom jeziku, pa je kao takva dugo predstavljala polazište svakog iole ozbiljnijeg izučavanja istorije grada.

Petar Marković je kasnije bio u dva navrata gradonačelnik Zemuna, afirmisao se kao slikar, a nastavio je i da piše, mada nije objavljivao. Posle Drugog svetskog rata okončao je rukopis „Chronica Semliniensis“, s tim što je i tu navedeno dosta nepouzdanih podataka.

U zemunski muzej su dospele i dve sveske, takođe u rukopisu, Markovićevih sećanja na razne događaje iz prošlosti Zemuna, ali ni tu autentičnost datuma nije pouzdana. Uprkos tome, Markoviću treba odati dužno priznanje što se pod stare dane potrudio da potomstvu ostavi još poneki prilog iz istorije grada u kojoj je i sam odigrao i te kako značajnu ulogu.

Treba pomenuti i da su i Sopron i Marković napisali veći broj članaka i crtica iz istorije grada koji su objavljeni u raznim, uglavnom zemunskim listovima, a Sopron je napisao i dva romana, oba sa temama iz zemunskog života na osnovu dokumentacije iz arhive zemunskog Magistrata: „Poslednja grofica Brankovićka“ (1888. na nemačkom jeziku, koji je Mojo Medić preveo na srpskohrvatski) i „Prinzession von Eboli“.

Sopronova i Markovićeva istorija Zemuna kao da su za duže vreme zadovoljile interes Zemunaca po tom pitanju. Oba autora uživali su znatnu reputaciju i autoritet kod svojih sugrađana, a Markovićeva knjiga, pisana na srpskohrvatskom, vremenom je stekla mnogo veću popularnost, s obzirom da je Sopranova bila em na nemačkom jeziku, em štampana goticom.

Između dva svetska rata objavljeno je više članaka koji su se bavili istorijom Zemuna. Ti članci su objavljivani u nekoliko listova i časopisa, najviše u „Zborniku Istorijskog društva u Novom Sadu“, a među autorima posebno se isticao dr Risto Jeremić.

Posle Drugog svetskog rata, kao rezultat sređivanja i širokog korišćenja dokumenata iz arhive zemunskog Magistrata, objavljen je čitav niz članaka, prikaza, rasprava i crtica iz zemunske istorije u velikom broju časopisa, posebno u „Godišnjaku grada Beograda“, „Radu vojvođanskih muzeja“, „Zborniku Matice Srpske za društvene nauke“ i mnogim drugim, a među autorima najzastupljeniji su bili Lazar Ćelap, Tanasije Ž. Ilić, Slavko Gavrilović, Željko Škalamera, ali i niz drugih.

U tim i drugim časopisima veoma aktivno je sarađivao i Miodrag Dabižić, profesor istorije u zemunskim školama i potom dugogodišnji kustos zemunskog muzeja. Broj radova koje je objavio sam ili u saradnji sa drugim autorima u raznim publikacijama prešao je stotinu, ali nažalost, taj vrsni poznavalac istorije Zemuna sve do vrlo poznog životnog doba nije objavio nijednu ozbiljniju knjigu. Takođe, gotovo ceo njegov opus o Zemunu svodio se na period austrijskog Zemuna, iako je kao savremenik veoma dobro poznavao i zbivanja u gradu posle 1918. godine. Razlog je verovatno ležao u tome što je Dabižić bio čovek kompromisa, koji nije želeo da se zamera komunističkoj vlasti, pa je smatrao da je bolje ostati u okvirima onog vremena koje tu vlast nije mnogo zanimalo i za koje je, uostalom, zaista veliki ekspert bio.

Značajan opus o Zemunu ostavio je i gimnazijski profesor srpskohrvatskog jezika, a potom i bibliotekar, Stevan Radovanović, ali je predmet njegovog interesovanja uglavnom bila kulturna istorija grada.

U duhu komunističke politike veličanja narodnooslobodilačke borbe nekoliko autora je dalo svoje viđenje ratnih godina od 1941. do 1944. godine, ali sa pozicija komunističke partijske ideologije, tako da nijedna objektivna istorija tog perioda do sada još nije napisana.

Dobar pokušaj u prilog izrade jedne savremenije opšte istorije grada bila je Spomenica koja je trebala da bude objavljena povodom sto godina zemunske gimnazije, 1958. godine. Veći broj eminentnih autora dao je priloge za tu Spomenicu, ali ona nikada nije objavljena. Na sreću, nekoliko tih priloga izdato je u vidu posebnih otisaka, pa su ipak stigli do ruku zainteresovanih.

Interesovanje Zemunaca za istoriju njihovog grada je raslo, pogotovo posle otvaranja prvog zavičajnog muzeja u istoriji Zemuna, pa su „Zemunske novine“, od broja 21 krajem 1964. godine redovno, sve do poslednjeg broja tog glasila – 78 iz 1966. godine imale rubriku „Iz istorije Zemuna“. Priloge za tu rubriku pisali su eminentni poznavaoci istorije Zemuna, kustosi lokalnog muzeja Vojislav Trbuhović, Dana Dimitrijević i Miodrag Dabižić, kao i gimnazijski profesor istorije Mirko Milojčić. Posle prelaska zemunskog muzeja u nadležnost Muzeja grada Beograda, ta ustanova je razvila određenu izdavačku delatnost vezanu za svoju zemunsku filijalu, ali su u pitanju uglavnom bile ne mnogo značajne publikacije.

Osamdesetih godina XX veka u intelektualnim krugovima Zemuna osetila se potreba za jednom ozbiljnom istorijom Zemuna, jer su i Sopronova i Markovićeva knjiga, od čijih objavljivanja je prošao već gotovo čitav vek, bile prevaziđene, a tanane brošure u izdanju muzeja pružale su samo najosnovnije informacije. Projekat je realizovan pod pokroviteljstvom Skupštine opštine Zemun, gde se u to vreme još uvek mogao naći poneki Zemunac, ali je realizacija bila traljava, tipično komunistička, sa lošim izborom urednika i autora pojedinih poglavlja, koji apsolutno nisu bili renomea i znanja ostalih. Uz to, projekat se veoma odužio, pa je knjiga, kada se konačno pojavila, već delom bila zastarela.

Gotovo istovremeno pojavila se prva knjiga o Zemunu Branka Najholda, neuobičajenog sadržaja i koncepcije. To izdanje se toliko dopalo Zemuncima da je autoru, do tada samo pasioniranom istraživaču celokupne zemunske istorije, i neracionalno zaljubljenom u rodni grad, ali bez većih spisateljskih ambicija, potpuno promenilo životne preokupacije. Od te 1986. godine, kada je objavio prvu knjigu o Zemunu, on ih je objavio još četrdesetak, baveći se najrazličitijim aspektima zemunske prošlosti, a osim knjiga, objavio je u mnogim listovima i časopisima više od sto članaka vezanih za Zemun. Time je Najhold postao nesumnjivo najplodniji i najraznovrsniji autor dela sa zemunskom tematikom.

Od poslednje decenije XX veka javio se još izvestan broj autora koji su se bavili Zemunom, a među njima najznačajniji je Nikola – Bata Ilić, koji je svoj opus posvetio Gornjoj varoši. Vredan pomena je i predani rad Antuna Benčevića koncentrisan na istraživanje dve teme: dugo anatemisanih pilota – branilaca Beograda u aprilskom ratu 1941. godine i tragičnoj sudbini zemunskih Jevreja tokom Drugog svetskog rata. Ilija Nikolić je dao veliki doprinos zemunskoj bibliografiji, ali su njegova istraživanja bila usmerena na knjige i listove štampane u Zemunu od 1849. do 1975. godine, kada je svoje kapitalno delo zaključio, a ne i na literaturu o Zemunu koja je objavljivana van tog grada.

Među onima koji su posle Drugog svetskog rata o Zemunu pisali neki su ostali na marginama beznačajnosti, ali mnogo više štete nanosili su pojedinci koji su svojim tendencioznim pisanjima ili neukošću pred čitaoce izlazili. Tako se kao pisac javio i Vlatko Rukavina, bivši direktor u „Galenici“, koji je, budući Hrvat, po izbijanju rata u Jugoslaviji živeo na relaciji Zemun-Zagreb. U Hrvatskoj je objavio nekoliko knjiga o Zemunu i hrvatskom življu u tom gradu, prepisujući doslovce druge autore i nastupajući u svojim ocenama sa velikohrvatskih pozicija.

Ta literatura je mogla u tragičnim devedesetim godinama XX veka samo da stvori probleme Hrvatima u Zemunu, ali na sreću, tu je malo Rukavininih knjiga dospelo i nisu izazvale nikakvu pažnju, a kako su primljene u Hrvatskoj – nije mi poznato. Najtragičnija figura među tim kvazi spisateljima o Zemunu bio je Branko Nikolić, čovek koji je skribomanski počeo da objavljuje knjige o Zemunu pabirčeći poneku kafansku priču koja mu je do ušiju stigla i prepisujući besramno, od reči do reči, knjige drugih autora, Branka Najholda najviše. A kada se okrenuo objavljivanju intervjua sa pojedinim Zemuncima, doslovce je prenosio sve što mu se kaže, pa su u tim kazivanjima izrečene i mnoge istorijske netačnosti i stupidarije koje on, budući potpuni nepoznavalac zemunske prošlosti, nije znao da prepozna.

Nekolicina mlađih autora takođe se okušalo u pisanju knjiga o Zemunu, poput Miodraga – Mikija Jovanovića, koji je sebe čak proglasio „Zemunologom“ (ma šta to značilo), ali njihovi pokušaji nisu bili mnogo uspešni i nisu doneli nikakav pomak u boljem sagledavanju Zemuna i njegove prošlosti, pa ni sadašnjosti.

Novine, naročito one lokalne, značajan su izvor za proučavanje prošlosti Zemuna, ali nažalost, od prvog lista štampanog u Zemunu 1848. godine pa do danas, uprkos obilju (uglavnom kratkovekih) novina, samo deo se bavio i zemunskim temama. Tako je u više od vek i po istorije zemunske štampe samo u nekoliko navrata bilo novina koje su se ozbiljnije bavile raznovrsnim lokalnim temama, pri čemu se prvenstveno misli na „Zemunske novine“ (1962-1966) i „Hronika za Zemun“ (1999-2003).

Najznačajniji izvor proučavanja istorije Zemuna je sačuvana arhivska građa, koja je izuzetno bogata, pa se može reći da malo koji naš grad ima toliko dobro dokumentovanu svoju prošlost.