Pitanja koja nas muče i danas

Knjiga Da li je Jugoslavija morala da umre, predstavlja još jedan doprinos raspravi na temu ne isključivo raspada jugoslovenske države već i njenog razvoja u periodu nastanka socijalističke Jugoslavije na Drugom zasedanju AVNOJ-a 29. novembra 1943. do sasvim konkretno – 4. jula 1992. godine kada je Arbitražni komitet Evropske zajednice poznat kao Badinterova komisija utvrdio da tela koja se zovu savezna „više ne ispunjavaju kriterijume učešća i zastupljenosti svojstvene saveznoj državi“ zbog čega se ni Jugoslavija više nije smatrala državom koja postoji. Da se „sačuvala“ ili da smo je „sačuvali“ ili da su je „sačuvali“, a te dileme postoje i kod autora ove knjige, mi bismo ove godine slavili 100 godina od njenog nastanka. Ovako ćemo, nadam se, ne samo kao naučna zajednica već i kao društvo koje se često referira na iskustvo života u jugoslovenskoj državi naći načina da tokom naredne pa i one tamo godine češće razgovaramo o ovoj vrsti iskustva, kako bismo eventualno došli i do nekih odgovara na pitanja koja nas muče danas.

Pada mi je u oči manir autora Flerea i Klanjšeka da poglavlja otpočinju citatima iz dela poznatih dramskih pisaca ili govora političara od kojih su neki bili skloni tragediji kao žanru, da ne kažem da su bili tragičari, počev od: Đilasa, preko Makijavelija, Mijalka Todorovića, ali i Šekspira. Tačka na „smrt“ Jugoslavije stavlja se citatom čiji autor kaže: „Kolaps komunističkih režima u istočnoj Evropi je jedan od najdramatičnijih događaja u istoriji čovečanstva“ sa čim bih se mogla složiti ne samo kao istoričarka, već kao neko ko ima vrlo jasno sećanje na život u socijalističkoj Jugoslaviji. Naravno istorijsko pamćenje nije isto što i lično sećanje. Ipak ako bih morala u jednoj rečenici da definišem Jugoslaviju onda bih se, poštujući ovaj manir kolega, prisetila reči glavnog junaka filma Branka Bauera, veoma simboličnog naziva, Pet minuta raja iz 1959. godine koji na samom početku kaže: „Nisam živeo dugo, ali sam živeo mnogo“.

Sami autori u uvodnom delu knjige kažu da ona predstavlja studiju pisanu sa stanovišta nauke o etnicitetu i nacionalizmu. U tom smislu oni i raspad Jugoslavije (socijalističke Jugoslavije jer za njih je ona, bez obzira na međunarodno pravni kontinuitet, u suštini bila nova država) vide kao „političku priču u kojoj su glavni akteri nacije“.

Autori razmatraju raspada Jugoslavije i u svetlu odnosa globalnih sila, kao i kakvu je ulogu igrao Međunarodni monetarni fond ne samo u procesu raspada Jugoslavije, već i propasti socijalizma i socijalističkog načina privređivanja. Godine 1983. MMF je prekinuo dovod novih kredita i zategao uslove kod vraćanja postojećih, uz to zahtevajući mere štednje, što je dovelo do negativne stope privrednog rasta i velike ekonomske krize. Interpretacija ovih događaja u godinama nakon raspada Jugoslavije i propasti socijalizma dovela je do toga da se čitav period postojanja i funkcionisanja socijalističke ekonomije u Jugoslaviji posmatra na jedan krajnje banalan i pojednostavljen način.

Studija uvaženih kolega, iako pisana sa stanovišta nauke o etnicitetu i nacionalizmu, otvara brojna pitanja. Poštujući hronologiju ja bih pošla od problema vezanih za uslove u kojima deluje Komunistička partija Jugoslavije u Drugom svetskom ratu.

Na jednom delu jugoslovenske teritorije stvorena je marionetska država kakva je bila NDH, dok su na drugoj strani bile okupirane teritorije kakva je npr. bila nemačka okupaciona zona u Srbiji, na čelu sa kolaboracionističkom vladom Milana Nedića. Posle niza masovnih zločina koji su se desili u jesen 1941. godine, posle sloma ustanka i povlačenja partizana u Bosnu, Srbija nije ostavljena samo na milost i nemilost četnicima, već – možda pre četnika – nedićevcima i ljotićevcima. Uslove u kojima deluje Komunistička partija Jugoslavije u velikoj meri je definisala zajednička borba pripadnika različitih jugoslovenskih naroda i narodnosti unutar jednog antifašističkog pokreta čiji su se prvaci kalili još u redovima internacionalnih brigada u Španskom građanskom ratu tridesetih godina 20. veka. Ovo isticanje zajedničke antifašističke borbe nije nebitno iz prostog razloga što je antifašističko nasleđe predstavljalo jedan od najkohezivnijih faktora u jugoslovenskoj državi posle Drugog svetskog rata.

Nije slučajno što su u procesu raspada jugoslovenske države i kreiranja veoma vulgarnih nacionalizama, stradala prvo imena škola, trgova, ulica, oskrnavljene biste narodnih heroja i poznati memorijali.

U periodu posle 1945. jugoslovenska država da ona nikada nije funkcionisala kao nadnacionalna država, u smislu potpunog negiranja i zatiranja nacionalnih identiteta i svega onoga što uz ispoljavanje pripadnosti određenoj nacionalnoj skupini ide. Naprotiv, mislim da su komunisti vrlo vešto koketirali sa različitim obeležjima različitih nacionalnih skupina, ispoljavajući u godinama neposredno posle Drugog svetskog rata izvanrednu sposobnost prilagođavanja koja je pre svega bila u službi uspostavljanja kontinuiteta sa „prethodnom“ Jugoslavijom, ali i uspostavljanjem legaliteta i legitimiteta vlasti. U tom smislu ne treba zanemariti činjenicu da su komunisti posle Drugog svetskog rata prihvatali mnoge simbole različitih nacionalnih identiteta, uklapajući ih u jugoslovensku državu. Iz nastavnih planova i programa i udžbenika istorije ne samo u Srbiji već i u čitavoj Jugoslaviji nisu nestali su Vuk Stefanović Karadžić, Dositej Obradović, LJudevit Gaj, Marko Kraljević, pa i Sveti Sava. Flere i Klanjšek u svojoj knjizi pominju Meštrovićev Vidovdanski hram koji nikada nije izgrađen ali je značajan za razmatranje uloge praznika i simbola u procesu kreiranja jugoslovenskog identiteta pa i Jugoslavije. Ukidanje veronauke u Jugoslaviji posle rata, brisanje starih i uspostavljanje novih praznika imalo svoj, da tako kažemo, „prelazni rok“ tokom kojeg je praznik, poput Božića, postepeno i skoro nežno trebalo transformisati u Novu godinu, Vrbicu u Praznik dečije radosti, a 24. maj kada Srpska pravoslavna crkva slavi Sv. Ćirila i Metodija (što je u Kraljevini bio državni praznik kad se nije radilo i išlo u školu) u 25. maj ili Dan mladosti.

Posebnu pažnju zaslužuje analiza kulturne politike jugoslovenske države sa posebnim osvrtom na politiku obrazovanja i vaspitanja. Posle odluka Trećeg plenuma CK KPJ iz decembra 1949. na ovim prostorima (devet godina kasnije) stvorena je moderna škola. Bio je to završetak „borbe za školu“ koja, bar u Srbiji, traje od reformi Stojana Novakovića iz 1887, zakonskih rešenja s početka 20. veka a onda i veoma značajnih prosvetnih reformi sprovedenih u Kraljevini 1929. i 1930. godine. To govori o formiranju ne samo stabilnog, već i veoma autentičnog kulturnog obrasca čiji slom, ja lično ne vidim isključivo u razumevanju činioca kojima je posvećena ova knjiga, već i u razumevanju „samozadovoljnih priča“ o ekonomskom rastu, krajem sedamdesetih i početkom osamdesetih godina kada su po prvi put mogla da se čuju mišljenje o obrazovanje kao pre svega „ličnom pravu pojedinca“ a ne „javnom dobru“. Dominantan model koji znanje prepoznaje isključivo kao objektivno i neutralno, automatski je anulirao i eliminisao sve podatke „prikupljene iz subjektivnog sveta intuicije, promišljanja, filozofije“ koji se više nisu mogli smatrati relevantnim. Upravo je kultura pozitivizma najviše doprinela tome da se u toku poslednjih nekoliko decenija sve jače čuju glasovi koji ukazuju na to da „javnost sve manje mari za istoriju“ pa se vrlo pesimistično počelo govoriti i o „kraju“ ili „smrti“ istorije. Ipak „s one strane smrti istorije“ ili s one strane krize istorijske svesti, jasno se naslućuje ideja o potrebi za stvaranjem jednog društva koje neće pamtiti one lekcije iz svoje prošlosti koje „rasvetljavaju razvojne preduslove ličnih i društvenih sloboda“. Surovo, i po savremena društva vrlo pogubno, razdvajanje znanja i istraživanja od vrednosnih sudova, kako kaže, jedan od najznačajnijih predstavnika kritičke pedagogije Anri Žiru, „više krije nego što otkriva“. A otkriva da se, kada govorimo o neoliberalnoj pedagogiji, koja je danas više nego ikada ranije u poslednjih četrdeset godina ugrožena, kao „čedu“ dominantne kulture pozitivizma, ne radi zapravo o „intelektualnoj pogrešci“ već o ozbiljnom „etičkom nedostatku“.