Početak rasprave o promeni crkvenog Ustava

U istorijskom sedištu srpskih arhiepiskopa i patrijaraha sutra bi trebalo da počne i radni deo Sabora, a tokom boravka na KiM članovi Sabora bi, prema nezvaničnim saznanjima Danasa, trebalo da posete Prizren, Veliku Hoču, Orahovac i manastir Zočište.

Od utorka se rad Sabora nastavlja u Beogradu. „Crkvena skupština“, kojom će iza „zatvorenih vrata“ predsedavati patrijarh srpski Irinej, danas bi trebalo da usvoji dnevni red na kome bi, prema nezvaničnim procenama u crkvenim izvorima, pored Kosova i Metohije jedna od „vrućih“ saborska tema trebao da bude predlog novog Ustava SPC.

Tekst predloženog dokumenta, koji se uoči Sabora pojavio u beogradskim medijima, već je izazvao kritike stručnjaka za kanonsko pravo koji upozoravaju na njegovu bogoslovsku i kanonsku problematičnost „štetnu po sabornost, jedinstvo , istorijski i nacionalni identitet SPC“, čime se navodno ugrožava i njena autokefalnost – samostalnost.

Najdalje idu oni koji tvrde da je novi Ustav „deo plana razbijanja SPC“. Kako god, u crkvenim izvorima očekuju ozbiljnu raspravu o Predlogu novog Ustava, koji u odnosu na postojeći dokument, donosi promene od Preambule, do naziva, organizacije i ustrojstva SPC. Jedna od suštinskih dilema jeste da li Preambula novog Ustava, u kojoj se SPC kao pojam ni ne pominje, uvođenjem „episkopocentrizma“ i predloženim rešenjima u normativnom delu ugrožava jedinstvo i sabornost Crkve.

Pogotovo što ovaj dokument „krojen“ kao po meri episkopa, svodi na minimum ili gotovo isključuje uticaj sveštenstva i vernika na odluke u SPC, jer se novim Ustavom ukidaju postojeća patrijaršijska i ograničava rad eparhijskih tela u kojima oni učestvuju u sadašnjoj crkvenoj samoupravi.

Prema ovom predlogu Ustava, nazivu SPC dodala bi se Pećka patrijaršija. Patrijarh srpski – po novom „patrijarh srpskih i pomorskih zemalja“ u zvaničnoj tituli bi ostao i arhiepiskop pećki, dok bi istovremeno u tituli mitropolita crnogorsko-primorskog bio zadržan i titular egzarha pećkog trona, mada Pećka Patrijaršija ima status stavropigijalnog manastira pod jurisdikcijom poglavara SPC. Iako je titula egzarha pećkog ograničena na Mitropoliju crnogorsko-primorsku, ovakvo rešenje unosi zabunu, pogotovo posle crkvenih pretenzija na prostor Metohije koje su se čule sa Cetinja povodom sporne demarkacije granice između Crne Gore i samoproglašene kosovske države.

Što se tiče predložene nove organizacije, SPC bi pored Pravoslavne ohridske arhiepiskopije (POA) imala Arhiepiskopiju beogradsko-karlovačku, 17 umesto sadašnje četiri mitropolije i 23 episkopije, uključujući i dve koje bi nastale arondacijom – podelom postojeće Arhiepiskopije beogradsko-karlovačke. Ova arhiepiskopija bi se, prema predlogu novog Ustava, svela na uže gradsko jezgro pod patrijarhovom jurisdikcijom, dok bi prestonice Srbije dobila voždovačko-vinčansku i zemunsko-novobeogradsku eparhiju.

Time bi se „na mala“ vrata“ progurala više od deset godina stara ideja o podeli Arhiepiskopije, iza koje osim pastirskih razloga stoje i ambicije pojedinih srpskih vladika da se „dokopaju“ Beograda. Patrijarh Irinej se od dolaska na tron Svetog Save protivi ovaj podeli, koja na Saboru nije mogla da prođe ni za života pokojnog patrijarha Pavla.

Novost je i zvanično uvođenje 12 istorijskih eparhija, čije titule sada nose vikarni episkopi. NJihov status u odnosu na postojeće eparhije nije objašnjen, mada ih samo u Eparhiji raško-prizrenskoj, kojoj je dodeljen status mitropolije, ima četiri. U novi Ustav ušao bi i status POA kao „autonomne Crkve u sastavu SPC“, na osnovu Tomosa koji je Sabor doneo 2005, a njeno istorijsko sedište u Ohridu, koje se sada nalazi u Bitolju bilo bi izmešteno u Skoplje. Predlogom Ustava Ustav POA potvrđuje Sabor SPC, a da izbor njenog arhiepiskopa koji je u nadležnosti Sinoda POA potvrđuje patrijarh srpski. Novi ustav ne predviđa mogućnost da se Sabor i patrijarh ne saglase sa odlukama POA, niti propisuje „ustavni lek“ za takvu situaciju. Novina je i da umesto dosadašnjeg jednog glasa, sve vladike u Makedoniji imaju pravo da biraju poglavara SPC.

To je samo jedna od promena u predloženom novom načinu izbora patrijarha, koji je do sada u više navrata odbijan na Saborima. Ako se usvoji novi Ustav, umesto dosadašnjeg žreba – izvlačenja jedne od tri koverte sa imenima arhijereja sa najviše glasova na tajnom glasanju, novi patrijarh bi se birao jednoglasno ili dvotrećinskom većinom glasova članova Izbornog Sabora.

U predloženom Ustavom razrađena je do detalja buduća crkvena demokratska skupštinska procedura, koja treba da zameni sadašnji „apostolski način biranja“ patrijarha. Velika novina je i da bi, osim svih arhijereja iz POA, u Izbornom saboru bili i vikarni – pomoćni episkopi, koji sad nemaju pravo glasa.

Predlog novog Ustava omogućava da na čelo SPC dođe ne samo svaki od srpskih vladika, bez obzira na status i iskustvo u rukovođenju Crkvom, nego i klirici – sveštenici „koji ispunjavaju kanonske uslove za episkopsku službu“. Proširivanjem liste mogućih kandidata za izbor poglavar SPC na deo klirika, u predlogu Ustava istovremeno se ukidaju Patrijaršijski savet i Patrijaršijski upravni odbor, u kojima pored patrijarha i episkopa sad učestvuju sveštenstvo, monaštvo i laici, a koja zajedno sa Saborom učestvuju u donošenju važnih odluka po život i rad Crkve. U novom Ustavu liberalizovana je u SPC upotreba drugih jezika i pisama, osim službenog srpskog jezika i ćirilice, što je sad moguće samo na osnovu posebne odluke Sinoda.

Kako je najavljeno uoči ovog prolećnog Sabora, na njemu bi trebalo bi da počne rasprava o ovom dugo pripremanom ustavnom dokumentu, o kome bi se glasalo na nekom od narednih zasedanja. U delu episkopata se, ipak, ne isključuje mogućnost da, ukoliko se poklope interesi trenutno dve najuticajnije i ne baš složne „grupe“ vladika okupljene oko mitropolita crnogorsko-primorskog Amfilohija (Radovića) i episkopa bačkog Irineja (Bulovića) novi Ustav SPC „proguraju“ na ovom Saboru.

Promene i ustavna komisija

U SPC zvanično na snazi je Ustav iz 1931, koji je menjan u nekoliko navrata 1947, 1970. i 1985. godine. U Sinodu ukazuju da se pojedine ustavne odredbe menjane, po potrebi, i kasnije na zasedanjima Sabora, kao vrhovne crkvena zakonodavne vlasti zbog čega je, kako objašnjavaju, tekst važećeg Ustava već uveliko izmenjen, na šta su se crkvene vlasti pozivale poslednjih osam godina i u slučajevima kanonski spornih smenjivanja i raščinjavanja srpskih episkopa. Na promeni Ustava SPC radi se od 1993, formirano je više komisija na čijem je čelu bio pokojni vladika Sava šumadijski, koji je smatrao da postojeći Ustav treba samo dopuniti, a ne suštinski izmeniti. Predlog novog Ustava koji će se naći pred ovim Saborom radila je Komisija, formirana saborskom odlukom iz 2011. u sastavu: predsednik mitropolit Amfilohije, arhiepiskop ohridski i mitropolit skopski Jovan, episkopi bački Irinej, braničevski Ignjatije i umirovljeni zahumsko-hercegovački Atanasije, kao i protojerej-stavrofori Zoran Krstić i Velibor DŽomić, jeromonah Nikodim (Kosović), protođakon Stanimir Spasović; profesori Sima Avramović i Nenad Milošević, službenik Patrijaršijske Upravne kancelarije Milan Andrić.

Bugarski slučaj

Uoči Sabora iz POA je saopšteno da je Veliki savet Evropskog suda za ljudska prava u Strazburu odbio žalbu Vlade Makedonije, čime je ranija presuda za registraciju POA u ovoj bivšoj jugoslovenskoj republici postala pravosnažna. Pre nego što su se državne vlasti u Makedoniji u februaru 2018. žalile sudu u Strazburu, Bugarska pravoslavna crkva prihvatila je krajem 2017. zahtev u pravoslavnom svetu kanonski nepriznate Makedonske pravoslavne crkve da bude „njena majka crkva“, iako je to, uprkos sporu oko statusa, zvanično SPC. Očekuje se da će se ovaj presedan u međupravoslavnim odnosima naći na dnevnom redu Sabora. SPC je pred domaćom javnošću prećutala svoj stav o potezima crkvene Sofije i MPC, prenoseći reagovanja Ruske pravoslavne crkve i Vaseljenske patrijaršije, uz vesti o pogoršanom zdravstvenom stanju poglavara Bugarske pravoslavne crkve.